ابن ظفر

اِبْنِ ظَفَر، ابوعبدالله، محمدبن عبدالله بن محمد (497-565ق / 1104-1170م)، ادیب، لغوی، مفسر و شاعر. تاریخ درگذشت او را 567 و 568ق و کُنیۀ او را ابوجعفر (یاقوت، 19 / 48) و ابوهاشم ( المکتبة، 665) نیز گفته‌اند. یاقوت (همانجا) و صفدی (1 / 141) زادگاه او را صقلیه، فاسی (2 / 344، 345) و سیوطی (1 / 142) مکه دانسته‌اند. ابن ظفر دوران کودکی را در مکه گذرانید (یاقوت، صفدی، همانجاها) و نسبت مکی وی نیز از همین جاست. در کودکی موطن خود را ترک کرد و برای کسب دانش راهیِ مصر، مغرب و اندلس شد. در اسکندریه با ابوبکر طرطوشی و در اندلس با ابوبکر ابن عربی (ه‍ م) و ابومروان باجی و ابوالولید دبّاغ و ابن مَسرّه (ه‍ م) ملاقات کرد (یاقوت، همانجا؛ فاسی، 2 / 346) و احتمالاً از محضر آنان بهره برد. وی مقامات حریری را نیز نزد حافظ ابوطاهر سلفی فراگرفته (ابن حجر، 5 / 372) و خود از راویان او بوده است ( المکتبة، 667).
ابن ظفر در ادبیات و تفسیر اطلاعات وسیع داشته و شاگردان بسیاری در این رشته‌ها تربیت کرده است. عمادالدین کاتب (3 / 49) وی را در تفسیر و ادبیات، امام عصر دانسته و گفته است که ضمن ملاقاتی با او در حماه، طالبان علم را شیفتۀ وی یافته است. از میان شاگردان او می‌توان از ابوالمحاسن عمر بن قرشی (فاسی، 2 / 344)، ابوالمواهب ابن بصری و موفق بن قدامه (ابن حجر، همانجا) نام برد. وی بیشتر عمرش را در سفر گذرانید، مدتی را در مهدیه سپری کرد و در آنجا شاهد جنگهای صلیبی و سقوط این شهر به دست صلیبیان بود. در 554ق / 1159م به صقلیه رفت و در آنجا اثر معروف خود سُلوان المطاع را نوشت و به یکی از حکمرانان محلی تقدیم کرد. سپس به مصر بازگشت و پس از اقامتی کوتاه در آنجا به حلب رفت و در مدرسۀ ابن ابی عصرون اقامت گزید و به تدریس پرداخت و تفسیر بزرگ خود را نوشت، اما در جریان منازعاتی که میان شیعیان و سنیان حلب رخ داد، بیشتر آثار و کتابهای او به یغما رفت (عمادالدین، 3 / 49؛ یاقوت، همانجا؛ سیوطی، 1 / 142؛ قفطی، 3 / 75). پس از این رخداد، اقامت در حلب را جایز ندانست و راهی حماة شد و در آنجا ضمن پرداختن به کار تألیف (نک‍ : سیوطی، همانجا) به تحصیل فقه شافعی نیز همت گماشت (فاسی، همانجا) در حماة نورالدین محمود زنگی مقرری ماهانۀ ناچیزی معادل 7 درهم برای وی معین کرد که کفایت زندگی او را نمی‌کرد و او ناچار در نهایت تنگدستی روزگار می‌گذرانید (قفطی، 3 / 75-76). چنانکه گویند از شدت نیاز دختر خود را به ازدواج مردی درآورد که او را از حماه برده و در شهری دیگر به معرض فروش گذاشت (ابن خلکان، 4 / 397؛ صفدی، 1 / 141). این وضع تا پایان عمر ابن ظفر ادامه داشت. مرگ وی نیز در همان شهر روی داده است.

آثار

آثاری که از ابن ظفر بر جای مانده، اینهاست:

الف ـ چاپی

1. انباء نجباء الابناء، در موضوعات مختلف ادبی و شرح حال مشاهیر که با سیرۀ حضرت محمد (ص) آغاز می‌شود. این کتاب یک بار در 1315ق و بار دیگر به کوشش مصطفی قَبّانی در 1322ق در قاهره به چاپ رسیده است؛ 2. خَیْرُ البِشَر بخیر البَشَر، شامل پیشگوییهای مربوط به رسالت پیامبر اکرم (ص). این کتاب نخستین بار در 1280ق / 1863م در قاهره به چاپ رسیده است؛ 3. سُلوان المُطاع فی عدوان الاَتْباع. این کتاب که در خلال اقامت کوتاه ابن ظفر در صقلیه نوشته شده به سبک کلیله و دمنه و مشتمل بر 5 «سُلوانه» در تفویض، صبر، تأسی، رضا و زهد است. این اثر به چهار زبان ترجمه شده است: الف ـ به فارسی، با نام ریاض الملوک توسط شخصی به نام نظام الدین، برای شیخ اویس بهادر خان جلایری در بغداد. نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ مجلس موجود است (نک‍ : شورا، 6 / 190)؛ ب ـ به ترکی توسط قره خلیل‌زاده که در 1285ق در استانبول به چاپ رسیده است؛ ج ـ به ایتالیایی توسط آماری که در 1851م در فلورانس چاپ شده است؛ د ـ به انگلیسی در 1852م در لندن منتشر شده است. اصل کتاب نخستین بار در 1278ق / 1861م در قاهره چاپ سنگی شده و از آن پس بارها در تونس و بیروت و قاهره به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

1. ابهام الغواص فی ایهام الخواص، که ذیلی است بر درة العواص حریری و نسخه‌هایی از آن در دارالکتب و آصفیه موجود است (GAL, S, I / 488)؛ 2. زادالملوک المظفری، منسوب به وی، مشتمل بر سه بخش که به نام سلطان امیر حاج بن محمد بن قلاوون تألیف شده و نسخه‌ای از آن در ازهریه موجود است (ازهریه، 3 / 48)؛ 3. شرح غریب المقامات یا التنقیب علی ما فی المقامات من الغریب، که شرحی است بر مقامات حریری. نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های بارودی در بیروت (معلوف، 134)، گارت (حتی، 651) و (GAL, S, I / 487) موجود است؛ 4. ینبوع الحیاة، در تفسیر که نسخه‌هایی از مجلدات مختلف آن در آصفیه (1 / 403)، دارالکتب مصر، برلین و پاریس (دوسلان، 140-141؛ بلوشه، 315 ؛GAL, I / 432; GAL, S, I / 596) موجود است.

ج ـ یافت نشده

ارجوزة فی الفرائص؛ اسالیب الغایة فی احکام آیة؛ الاشتراک اللغوی و الاستنباط المعنوی؛ اکسیر کیمیاء التفسیر؛ الانباء عن الکتاب المسمی بالاحیاء؛ الاشارة الی علم العبارة (یاقوت، 19 / 48-49؛ صفدی، 1 / 142)؛ البرهانیة فی شرح اسماء الحسنی ( المکتبة، 666)؛ التشحین فی اصول الدین؛ الجُنة من فرق اهل السنة (صفدی، همانجا)؛ الجود الواصب ( المکتبة، 667)؛ الحُوَذُ الواقیة و العُوَذُ الراقیة (صفدی، همانجا)؛ ریاض الذکری؛ فوائد الوحی الموجز الی فرائد الوحی المعجز ( المکتبة، 666)؛ القواعد و البیان فی النحو (یاقوت، 19 / 49)؛ کشف الکسف فی نقض الکتاب المسمی بالکسف؛ مالک الاذکار فی مسالک الافکار (صفدی، همانجا)؛ المسنی فی الفقه علی مذهب مالک بن انس؛ معاتبة الجری علی معاقبة البری فی اعتقاد ابی حنیفة و الاشعری ( المکتبة، همانجا)؛ المعادات؛ مُلَح اللغة، در کلمات مشترک اللفظ و مختلف المعنی؛ نصائح الذکری (صفدی، همانجا). ابیاتی از اشعار وی نیز در سلوان المطاع و دیگر مآخذ آمده است (برای نمونه نک‍ : عمادالدین، 3 / 50-57).

مآخذ

آصفیه، خطی، ابن حجر، احمدبن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1331ق؛ ابن خلکان، وفیات؛ ازهریه، فهرست؛ سیوطی، بغیةالوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق / 1964م؛ شورا، خطی؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381ق / 1962م؛ عمادالدین کاتب، محمد ابن محمد، خریدة القصر، به کوشش شکری فیصل، دمشق، 1383ق / 1964م؛ فاسی، محمدبن احمد، العقد الثمین، به کوشش فؤاد سید، بیروت، 1986م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1374ق / 1955م؛ معلوف، عیسی اسکندر، «من نفائس الخزانة البارودیة الکبری فی بیروت»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1925م، شم‍ ‍5؛ المکتبة العربیة الصقلیة، به کوشش میکله آماری، لایپزیک، 1857م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

Blochet; De Slane; GAL; GAL, S; Hitti, Ph. K. et al. , Descriptive Catalog of The Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938.

عنایت‌الله فاتحی‌نژاد