ابن طلحه، ابوسالم

اِبْنِ طَلْحه، ابوسالم کمال‌الدین محمد بن طلحة بن محمد بن حسن عَدَوی قرشی (582-27 رجب 652ق / 1186-12 سپتامبر 1254م)، شاعر، قاضی و فقیه شافعی. وی در یکی از روستاهای نصیبین زاده شد، برای کسب دانش به نیشابور رفت و در آنجا از مؤید بن محمد بن علی طوسی و زینب الشعریه بهره برد (ابن فوطی، «تلخیص»، 255-256؛ ذهبی، العبر، 3 / 269؛ صفدی، 3 / 176) و در 605ق / 1209م در موصل از ابوالسعادات ابن اثیر جزری استفاده کرد و بعد از مدتی در رشته‌های متنوعی از علوم به تبحر رسید (ابن فوطی، همان، 255؛ جواد، 4(3) / 179، به نقل از نسخۀ خطی جامع الاصول ابن اثیر). از دیگر مشایخ و استادان وی می‌توان فتح‌الدین عبدالخالق بن عبدالحمید وَبَری و ابوعبدالله محمدبن حسن اخمیمی را نام برد (ابن فوطی، تلخیص، 4(3) / 36-37؛ حاجی خلیفه، 1 / 734). از شاگردان و راویان وی ابن فوطی، محمدبن یوسف گنجی، مجدالدین ابن عدیم، شهاب‌الدین کفری، جمال‌الدین ابن جوخی و عبدالمؤمن بن خلف دمیاطی را می‌شناسیم (نک‍: گنجی، 231؛ ابن فوطی، همانجا؛ ذهبی، سیر، 23 / 294). ابن طلحه شعر نیز می‌سرود و ابیاتی از وی در الجفر الجامع، مطالب السؤول (جم‍ ‌) و همچنین عیون التواریخ ابن شاکر (20 / 78) آمده است (نیز نک‍: ابن فوطی، «تلخیص»، 255). او مدتی سمت قضا در بُصری (محلی در شام) و زمانی نیز قضای حلب را به عهده داشت (ابوشامه، 188؛ گنجی، همانجا)؛ آنگاه خطیب دمشق گردید، اما پس از مدتی از مقام خود معزول شد. از آن پس به جزیره رفت و در نصیبین به امر قضا پرداخت (ابوشامه، همانجا؛ ابن کثیر، 13 / 186).
همچنین از حضور وی در 642ق / 1244م در حلب و از رفتن وی به قاهره سخن رفته است و گفته شده که با ملک اشرف نیز روابط نزدیکی داشت و بارها فرستادۀ او به سوی دیگر حکمرانان بود (ابن فوطی، همان، 256؛ مقریزی، 1(2) / 396). هنگامی که در 648ق در مدرسۀ امینیۀ دمشق اقامت داشت، توسط ملک ناصر برای احراز مقام وزارت دعوت شد که وی ابتدا این درخواست را رد کرد و اگر چه به جهت اصرار ملک ناصر ناگزیر آن را پذیرفت، اما پس از دو روز، پنهانی در حالی که از تمامی اموال و ثروت خود دست می‌کشید، از وزارت کناره گرفت و به تصوف روی آورد و به علم حروف متمایل شد (ابوشامه، همانجا؛ اربلی، 1 / 53؛ ابن فوطی، همانجا؛ ذهبی، همان، 23 / 293-294؛ اسنوی، 2 / 504؛ ابن قاضی شهبه، 2 / 154). ابن طلحه در 652ق / 1254م به حج رفت و پس از بازگشت در توقف کوتاهی در دمشق رسالۀ قشیریه را تدریس کرد. سپس به حلب رفت و در همانجا درگذشت و در مقابر ابراهیم خلیل (ع) به خاک سپرده شد (ابوشامه، ابن فوطی، همانجاها).

آثـار

الف ـ چاپی

1. الجفر الجامع و النور الساطع، در علم حروف. این اثر که به الدر المنظم فی اسم الله الاعظم نیز معروف است (حاجی خلیفه، همانجا)، در هند به چاپ رسیده است؛ 2. العقد الفرید للملک السعید، که در 1283، 1306 و 1310ق در قاهره به چاپ رسیده است؛ 3. مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، که در 1287ق در تهران چاپ سنگی شده و مجدداً در 1381ق در نجف به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

4. ایناس الحکم من انفاس ابی الحکم، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ بریل موجود است (لاندبرگ، شم‍ 473)؛ 5. تحصیل المرام فی تفضیل الصلاة علی الصیام، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ برلین نگهداری می‌شود (نک‍: GAL, I / 607)؛ 6. ختان النبی، که به گفتۀ منجد (ص 41) نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه موجود است؛ 7. قصیدة فی مدح النبی، که منجد (ص 336) نسخه‌ای از آن را در کتابخانۀ ظاهریه نشان داده است؛ 8. نفائس العناصر لمجالس الملک الناصر، که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های موزۀ بریتانیا، توپکاپی، برلین و ولی‌الدین موجود است (TS، شم‍ 6968؛ آلوارت، شم‍ ‍GAL, GAL, S, I / 839; 8779، همانجا). از دیگر آثار او می‌توان زبدة المصنفات فی الاسماء و الصفات، زبدة المقال فی فضائل الاصحاب و الآل و مفتاح الفلاح فی اعتقاد اهل الصلاح را برشمرد (حاجی خلیفه، 2 / 954، 1769).

مآخذ

ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التوارخ، به کوشش فیصل سامر و نبیله عبدالمنعم داوود، بغداد، 1400ق / 1980م؛ ابن طلحه، محمد، الجفر الجامع، هند، بی‌تاریخ؛ همو، مطالب السؤول، نجف، 1381ق؛ ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، «تلخیص مجمع الآداب»، به کوشش محمد عبدالقدوس قاسمی، اورینتل کالج میگزین، لاهور، 1358ق / 1939م، شم‍ ‍5؛ همو، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش مصطفی جواد، بغداد، 1965م؛ ابن قاضی شهبه، ابوبکربن احمد، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، 1399ق / 1979م؛ ابن کثیر، البدایة؛ ابوشامۀ مقدسی، عبدالرحمن بن اسماعیل، الذیل علی الروضتین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، 1366ق / 1947م؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، قم، 1381ق؛ اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391ق / 1971م؛ جواد، مصطفی، حاشیه بر تلخیص مجمع الآداب (نک‍: ابن فوطی در همین مآخذ)؛ حاجی خلیفه، کشف؛ ذهبی، محمدبن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، 1405ق / 1985م؛ همو، العبر، به کوشش محمد سعید زغلول، بیروت، 1405ق / 1985م؛ صفدی، خلیل ابن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1381ق / 1961م؛ گنجی، محمدبن یوسف، کفایة الطالب، به کوشش محمد هادی امینی، نجف، 1970 م؛ مقریزی، احمد بن علی، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، 1376ق / 1957م؛ منجد، صلاح‌الدین، معجم ما الف عن رسول الله، بیروت، 1402ق / 1982م؛ نیز:

Ahlwardt; GAL, GAL, S; Landberg, C., Catalogue des manuscrits arabes … , Leiden, 1883; TS.

عبدالعزیز طباطبائی