جودی، کوه

جودی، کوه، نام جایی در قرآن کریم که در قصۀ حضرت نوح(ع) کشتی او پس از گذر از طوفان بر بالای آن قرار گرفته، و به امن رسیده است.
این نام تنها در قرآن کریم در آیۀ 44 از سورۀ هود(11) دیده می‌شود. بر این اساس، آن زمان که به خواست الٰهی، آبها از طغیان باز می‌ایستند و طوفان فرو می‌نشیند، به فرمان پروردگار امکان استوا و استقرار نوح(ع) و همراهانش بر جودی فراهم می‌آید. توصیف و شرح این مفهوم قرآنی در روایات، سبب گسترش روایی این قصص گشته است. بر این پایه، آن حضرت پس از یک ماه (طوسی، التبیان، 5 / 492؛ ابن کثیر، تفسیر ... ، 2 / 448)، ضمن اطمینان یافتن از پایان پذیرفتن طوفان، با همراهانش از کشتی پیاده می‌شوند و به شکرانه در پای آن کوه شهری بنا می‌کنند.
یادکردِ گذرای قرآن کریم سبب شده است تا از همان زمان نزول، چیستی و منشأ این واژه مورد پرسش قرار گیرد و در شمار واژگان غریب قرآن جای گیرد (برای نمونه، نک‍ : ابن یزیدی، 79؛ ابن قتیبه، 204؛ ابوبکر سجستانی، 169؛ ابوحیان، 43). در معنایابی آن برخی چنین گفته‌اند که چون پس از طوفانِ سخت، عدل، رحمت و «جود» جایگزین شد، نام آن را جودی نهادند (مثلاً نک‍ : بقاعی، 9 / 291). در روایات عموماً جودی را یک نام دانسته‌اند؛ برخی آن را نامی عام برای تمامی کوهها (طبرسـی، 5 / 282؛ قرطبی، 9 / 42؛ نیز نک‍ : طبری، تفسیر، 15 / 153)، اما در اکثر روایات، آن را نامی برای کوهی با جغرافیایی مشخص ذکر کرده‌اند.
براساس روایات اخیر، جودی کوهی است در جزیرۀ ابن عمر در سرزمین موصل در شرق دجله (ابن قتیبه، همانجا)، و در همین راستا به آمِد هم اشاره شده (ابن منظور، مادۀ جود) و ظاهراً در پی تحریف «آمد» است که در روایتی مکان این کوه در آمل [!] دانسته شده است (نک‍ : بیضاوی، 3 / 237). در روایتی دیگر، جودی کوه یا یک وادی در اجأ، منطقۀ زیستِ قبیلۀ طی است (یاقوت، 2 / 180؛ ابن منظور، مادۀ حسن). از موضوعات قابل توجه روایات شیعی است که با اشاره به مکان جودی، آن را جایی در منطقۀ کوفه نزدیک مزار امیرالمؤمنین علی(ع) ذکر کرده‌اند (مازندرانی، 8 / 361) و یا آن را با فرات کوفه یکی انگاشته‌اند (کلینی، 8 / 281؛ عیاشی، 2 / 146).
با فزونی این دست روایات، اشاراتی به مناطقی مربوط به شام و جزیرۀ ابن عمر همچون سخن گفتن از باقردى و باسورى به عنوان محل جودی دیده می‌شود (مسعودی، 1 / 34؛ ابن جوزی، 4 / 108؛ ابوعبید، 1 / 403).
فارغ از روایاتی که دربارۀ جودی در منابع آمده، واقعیت آن است که به هر حال، اشارتها به جزیرۀ ابن عمر می‌تواند ریشه در واقعیتی جغرافیایی داشته باشد و آن وجود کوهی در این منطقه معروف به جودی است که سفرنامه‌نویسان و جغرافی‌نویسان مسلمانان هم در طی قرون بدان اشاره کرده‌اند. برای نمونه‌هایی از این دست یادکردهای جغرافیایی می‌توان به کتاب حدود العالم (ص 33)، و نیز مسالک الممالک اصطخری (ص 78)، اشکال العالم منسوب به جیهانی (ص 195) و نزهة المشتاق ادریسی (2 / 664) اشاره کرد (نیز نک‍ : واقدی، 2 / 165؛ ابن جبیر، 1 / 170؛ ابن بطوطه، 1 / 256؛ ابن کثیر، البدایة ... ، 13 / 43).
در منابع روایی که به دلیل بیان قصص حضرت نوح(ع)، به کوه جودی هم پرداخته‌اند، افزون بر آنکه از وجود تکه چوبهایی از کشتی نوح(ع) بر بالای کوه جودی سخن گفته‌اند (قرطبی، 18 / 263؛ سیوطی، 8 / 267)، برخی قریه‌ها و اماکن مذهبی ساخته شده در پیرامون این کوه را نیز ذکر کرده‌اند. بر اساس این روایات، چون کشتی بر جودی نشست و آن حضرت با همراهانش که 80 نفر بودند، به سلامت از طوفان رهایی یافتند، به شکرانه در پای آن کوه شهری بنا کردند که با توجه به شمار یاران، آن را ثمانین یا ثمانون نام نهادند و این نخستین شهر ساخته شده پس از طوفان است (طبری، تاریخ، 1 / 118؛ ابن بابویه، الخصال، 598؛ نیز نک‍ : «گزیده‌ها ... »، 174-175). سخن از بنای دیری بر بالای جودی نیز نمونۀ دیگری از آورده‌های روایی است که به شکرانۀ سلامت ساخته شده است (یاقوت، 2 / 504).
آنچه در سطرهای پیشین از واقعیات جغرافیایی منطقه گفته شد، دربارۀ روایات ثمانین هم قابل بیان است؛ چه، در همان منابع جغرافیای اسلامی و سفرنامه‌ها به شهر ثمانین هم اشاره شده، و نیز از دیری در بالای کوه جودی سخن رفته است، که امروزه نیز وجود دارد (غندور، 306-307).
در داستانهای توراتیِ نوح نبی(ع)، شاخصه‌هایی قابل مقایسه بـا قصص قرآنـی دیـده می‌شـود (نک‍ : طبری، تفسیر، 12 / 48؛ ابن کثیر، تفسیر، 2 / 449). در این داستانها، کشتی نوح بر کوه بلند آرارات در ارمینیه استقرار می‌یابد (پیدایش، 22 :7؛ نیز قس: سعید بن بطریق، 1 / 12-13). با توجه به اینکه رشته‌کوههای آرارات گسترۀ وسیعی از ارمنستان تا ترکیۀ امروزین را دربر می‌گیرد، بسیاری از پژوهشگران تلاش کرده‌اند تا با هم‌گرایی میان روایت توراتی با قصص قرآنی و روایات اسلامی، به نقطۀ مشترکی تا حد تک‌انگاری جودی و آرارات دست یابند (نک‍ : ه‍ د، آرارات؛ نیز جفری، 106-107؛ مودودی، V / 85-86).
در این بین از مهم‌ترین موارد قابل توجه این جغرافیا، در منظری کیهانـی (مثلاً نک‍ : نعیم بن حمـاد، 1 / 39) ــ که در نگاهی عـام بیـانگر جـایگاه ارزشمند جودی در اندیشۀ اسلامی است ــ تفسیر کلمۀ «التین» در سورۀ تین (95 / 1) است، برخی از مفسران این تین را نام مسجدی دانسته‌اند که نوح بر روی کوه جودی بنا کرد و زیتون نیز مسجدی است در بیت‌المقدس (طبری، همان، 30 / 239؛ طبرسی، 10 / 393). اهمیت این مطلب به‌ویژه زمانی آشکار می‌شود که به گروه دیگری از روایات تفسیری توجه گردد که در آنها این تین، نه مسجدی بر جودی، که مسجدالحرام دانسته شده است (قرطبی، 20 / 111-112). سنجش این دو گروه روایات با گزینه‌های خویش، بیش از هر چیز بیانگر اندیشۀ غالب بر آن است که اسباب بزرگی جودی را فراهم آورده است. این مطلب مخصوصاً اگر با روایاتی مشابه سنجیده شود، بیشتر نمود پیدا می‌کند. برای نمونه در روایتی چنین می‌یابیم که پس از فرو نشستن طوفان، تنها بیت الله الحرام، حجر الاسود و کوه جودی بودند که سر از آب برآوردند و نمایان گشتند (نک‍ : طبری، تاریخ، 1 / 116). در ادامۀ این سنجش، ضمن بیان بهشتی بودن این کوه (قرطبی، 9 / 42) و کرامت داشتن آن همچون سینا و حرا (همانجا)، در روایتی دیگر در تفسیر آیۀ 127 سورۀ بقره(2) و در بیان بنای کعبه و قواعد آن، آمده است که بیت الله الحرام از خاک 5 کوه حرا، سینا، لبنان، جودی و طور ساخته شده است (قرطبی، 2 / 121؛ ابن عبدالبر، 10 / 31؛ ابن ابی جمهور، 2 / 97).
زمان نشستن کشتی بر کوه جودی به عنوان پایانی بر بلای طوفان از مواردی است که ضمن برخورداری از کثرت روایی، دست‌مایه‌ای گشته است برای مجموعه‌ای از باورها و آراء دربارۀ روز عاشورا که روز این واقعه دانسته شده است (طبری، همان، 1 / 118؛ حکیم ترمذی، 3 / 14؛ برای تفصیل، نک‍ : ه‍ د، طوفان؛ عاشورا). در منابع شیعی این رهایی بشریت با مبحث آخرالزمان و ظهور حضرت مهدی(ع) پیوند یافته است (قاضی نعمان، 1 / 284؛ طوسی، تهذیب ... ، 4 / 300). در برخی روایات، زمان فرو نشستن کشتی در ذیحجه دانسته شده است (ابن بابویه، الامالی، 190؛ ثعالبی، 2 / 207).
در منابع روایی دربارۀ استقرار یافتن کشتی آن حضرت بر جودی به مفهوم تواضع و خشوع اشاره شده که بسیار قابل توجه است. در این روایات آمده است: به‌رغم اینکه جودی از چندان بلندایی برخوردار نبود (مثلاً نک‍ : مازندرانی، 8 / 345؛ برای نظری مخالف: قمی، 1 / 328)، با وقوع طوفان، دیگر کوهها سربرافراشتند تا به ناگاه به زیر آب فرو نروند و آب از سر آنها نگذرد، اما جودی به ارادۀ الٰهی سر تعظیم فرود آورد. بر همین اساس، پروردگار متعال آن را بزرگ داشت و بر دیگر کوهها برتری داد و کشتی نوح(ع) که نمادی از برگزیدگان الٰهی بود، برآن بنشست (طبری، تفسیر، 12 / 48؛ کلینی، 2 / 124؛ ثعلبی، 59-60؛ ابوالشیخ، 5 / 1719؛ ابن فهد، 166). در این روایات مفهوم تواضع به زیبایی تبیین گشته، و همین امر دست‌مایه شده است، تا نویسندگان آثار عرفانی و اخلاقی در مبحث تواضع به کوه جودی مثل زنند و از آن روایات بهره برند (مثلاً نک‍ : ابن ابی‌الدنیا، 1 / 155؛ غزالی، 3 / 342؛ ابن قیم، 1 / 35).
در انتها یادکردنی است که واژۀ جودی گاه در قالب یک نامِ منتخب برای افراد قرار گرفته، و در تاریخ اسلام از وجود کسانی همچون ابوالجودی شامی، جودی بن ربیعه و لیلی بنت جودی در منابع یاد شده است (نک‍ : بخاری، 2 / 276؛ حاکم، 3 / 538؛ طبری، تاریخ، 2 / 325).

مآخذ

ابن ابی جمهور، محمد، عوالی اللئالی، به کوشش مجتبى عراقی، قم، 1403ق / 1983م؛ ابن ابی الدنیا، عبدالله، التواضع و الخمول، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1409ق / 1989م؛ ابن بابویه، محمد، الامالی، قم، 1417ق؛ همو، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، 1362ش؛ ابن بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، 1407ق / 1987م؛ ابن جبیر، محمد، رحلة، به کوشش دخویه، لیدن، 1907م؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، زاد المسیر، بیروت، 1404ق؛ ابن عبدالبر، یوسف، التمهید، به کوشش مصطفى بن احمد علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، 1387ق؛ ابن فهد حلی، احمد، عدة الداعی، قم، 1407ق؛ ابن قتیبه، عبدالله، تفسیر غریب القرآن، به کوشش احمد صقر، بیروت، 1398ق / 1978م؛ ابن قیم جوزیه، محمد، روضة المحبین، بیروت، 1412ق / 1992م؛ ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش شوقی ضیف، بیروت، 1403ق؛ همو، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، 1401ق؛ ابن منظور، لسان؛ ابن یزیدی، عبدالله، غریب القرآن، به کوشش عبدالرزاق حسین، بیروت، 1407ق / 1987م؛ ابوبکر سجستانی، محمد، غریب القرآن، به کوشش احمد عبدالقادر صلاحیه، دمشق، 1993م؛ ابوحیان غرناطی، محمد، تحفة الاریب، به کوشش داوود سلوم و نوری حمودی قیسی، بیروت، 1409ق / 1989م؛ ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، العظمة، بـه کوشش رضا الله مبارکفوری، ریاض، 1408ق؛ ابوعبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403ق / 1983م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق / 1989م؛ اشکال العالم، منسوب به ابوالقاسم جیهانی، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، به کوشش فیروز منصوری، تهران، 1368ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، حیدرآباد دکن، 1398ق / 1978م؛ بقاعی، ابراهیم، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، 1395ق / 1975م؛ بیضاوی، عبدالله، انوار التنزیل، به کوشش عبدالقادر عرفات و عشا حسونه، بیروت، 1416ق / 1996م؛ ثعالبی، عبدالرحمان، الجواهر الحسان، بیروت، مؤسسة الاعلمی؛ ثعلبی، احمد، قصص الانبیاء (عرائس المجالس)، بیروت، 1401ق / 1981م؛ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین فی الحدیث، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1411ق / 1990م؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362ش؛ حکیم ترمذی، محمد، نوادر الاصول، به کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، 1992م؛ سعید بن بطریق، التاریخ المجموع، بیروت، 1905م؛ سیوطی، الدر المنثور، بیروت، 1993م؛ طبرسی، فضل، مجمع البیان، بیروت، 1415ق؛ طبری، تاریخ، بیروت، 1407ق؛ همو، تفسیر، بیروت، 1405ق / 1985م؛ طوسی، محمد، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1383ق / 1964م؛ همو، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، 1364ش؛ عهد عتیق؛ عیاشی، محمد، التفسیر، قم، 1380-1381ق؛ غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه؛ غندور، محمد یوسف، تاریخ جزیرة ابن عمر، بیروت، 1990م؛ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره، 1383ق / 1963م؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم، بردونی، قاهره، 1972م؛ قمی، علی، تفسیر، به کوشش طیب موسوی جزایری، نجف، 1387ق؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1391ق؛ مازندرانی، محمدصالح، شرح اصول الکافی، به کوشش ابوالحسن شعرانی، بیروت، 1421ق؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، بیروت، 1385ق / 1966م؛ نعیم بن حماد، الفتن، به کوشش سمیر امین زهیری، قاهره، 1412ق؛ واقدی، محمد، فتوح الشام، بیروت، دارالجیل؛ یاقوت، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ نیز:

Auszüge aus syrischen Akten persischer Märtyrer, ed. G. Hoffmann, Liechtenstein, 1966; Jeffery, A., The Foreign Vocabulary of the Qur'an, Baroda, 1938; Maududi, S. A., The Meaning of the Quran, Lahore, 1978.

فرامرز حاج‌منوچهری