جندی

جَنَدی، ابوعبدالله بهاء الدین محمدبن یوسف (د ح 732ق / 1332م)، فقیه شافعی و تاریخ نگار یمنی. وی در تاریخی‌که اینک روشن نیست، در جَنَد، مهم‌ترین شهر یمن پس از صنعا، درسده‌های پیشین (مقحفی، 359؛ نیز نک‍ : یاقوت، 2 / 127)، به دنیا آمد (جندی، 1 / 421؛ نیز نک‍ : حوالی، تعلیقات بر قرة‌العیون، 23). نسبت سِکسکی و کِنِدیِ وی نشان می‌دهد‌که از تیرۀ سکاسک، در قبیلۀ یمانی کنده بوده است (همو، مقدمه بر السلوک، 1 / 49-50).
پدر وی از عالمان روزگار بود (جندی، همانجا) و جندی نخستین آموزشهای خود را از او فراگرفت؛ سپس در شهرهای تعز و زَبید نزد استادان دیگری دانش اندوخت (حوالی، همانجا؛ اکوع، 36-37). جندی شماری از شیوخ خود را نام برده است (نک‍ : 1 / 356، 402،2 / 61، جم‍‌ ). دورۀ زندگانی او با فرمانروایی بنی‌رسول بر یمن هم‌زمان بود که به سبب عنایت ویژۀ آنان به عالمان و اندیشمندان از دوره‌های شکوفایی فرهنگ در یمن به شمار می‌رود (حوالی، همان، 1 / 35-42). مقام علمی و اشتهار جندی به پاکدامنی و راست کرداری موجب شد تا منصب قضا در شهر موزَع به وی واگذار شود (نک‍ : جندی، 2 / 390؛ نیز اکوع، 36). همچنین ‌مدتی نیز منصب «حسبه» را در شهرهای‌ عدن و ‌زبید برعهده داشت (جندی، 2 / 149، 426؛ اکوع، 36، 37). با این‌همه، او وظیفۀ تدریس را از دست نمی‌نهاد (نک‍ : جندی، 1 / 394، 2 / 438؛ اکوع، 37). گرچه به درگذشت وی در 732ق تصریح شده است، اما از آنجا که برخی مؤلفان قدیم و جدید به واپسین تاریخ مذکور در کتاب او نظر داشته‌اند، از تاریخ 730ق نیز یاد کرده‌اند که درست به نظر نمی‌رسد (اکوع، همانجا؛ حوالی، همان، 2 / 24؛ نیز نک‍ : 7 / 151).
آنچه بیشتر مایۀ شهرت جندی شده، کتاب او با عنوان السلوک فی طبقات العلماء و الملوک است که در موضوع تاریخ عالمان و فرمانروایان یمن از صدر اسلام تا روزگار مؤلف نگاشته شده است. جندی کتاب خود را به شیوۀ «طبقات» نوشته، و گر چه در آن به مناسبت، از رویدادها و شخصیتهای سیاسی یاد کرده است، اما شرح احوال فقها و محدثان بر سراسر کتاب غلبه دارد. السلوک با مقدمه‌ای در باب فضیلت دانش‌اندوزی و ارزش تاریخ آغاز می‌شود و پس از شرح مختصری از سیرۀ نبوی (ص) و تنی چند از اصحاب، به شرح زندگی کارگزاران یمنی از عهد پیامبر‌(ص) و خلفای نخستین و دولتهای بنی‌امیه و بنی‌عباس تا روزگار مؤلف می‌پردازد. جندی در آغاز کتاب تصریح کرده که اخبار متقدمان را از 3 کتاب اصلی در تاریخ یمن: نخست کتاب طبقات علماء الیمن از ابن سمره (ه‍ م)؛ دیگر کتاب تاریخ صنعاء از ابوالعباس احمدبن عبدالله رازی (د ح 464ق / 1072م) و کتاب تاریخ صنعاء از ابن جریر صنعانی (د ح 445ق / 1053م) برگرفته است (1 / 67).
یکی از ویژگیهای السلوک، آمیختگی شرح احوال عالمان و فرمانروایان با رویدادهای تاریخی است، به گونه‌ای که به گفتۀ مؤلف، کتاب او یاد کردی از پیشوایان هر دو جهان است (1 / 62). بخش اعظم السلوک، در واقع شرح احوال و آثار علمای سده‌های 6 و 7 ق و سالهای آغاز سدۀ 8ق است. روش مؤلف این است که شرح احوال علما را بر حسب منطقۀ جغرافیایی آنان ارائه می‌کند و اطلاعاتی که به طور مختصر از هر منطقۀ یمن به دست می‌دهد، مانند نام دقیق و موقعیت جغرافیایی و جز آن، برای شناسایی جغرافیای یمن در آن عهد، اهمیت خاص دارد (مثلاً نک‍ : 1 / 218، 242، 245، 293). جندی کوشش داشته است تا حتى شرح احوال علمای دور افتاده‌ترین نقطۀ یمن را نیز از قلم نیندازد و بدیـن منظور از منابع شفـاهی نیز استفاده کرده است (مثلاً نک‍ : 1 / 412، 2 / 155، 387). وی به ویژه به ثبت دقیق تاریخ تولد و درگذشت و مدفن علما توجه داشته است. جندی گاه در لابه‌لای مطالب اشاره‌هایی بـه احوال خویش می‌کنـد (مثـلاً نک‍ : 1 / 291، 394، 449).
جندی طبقات علمای یمن را تا 734ق / 1334م به تفصیل آورده، و در پایان این بخش می‌گوید که در تکمیل کتاب به ذکر حوادث سیاسی از آغاز سدۀ 4 تا 714ق به اختصار خواهد پرداخت (2 / 476). با توجه به ذکر سنواتی که مؤلف بـه آنـهـا تـصریـح کـرده اسـت (مـثـلاً نک‍ : 1 / 268، 359، جم‍ ( چنین به نظر می‌رسد که وی تألیف کتاب را پس از 720ق آغاز کرده و تا 730ق (2 / 295، 616) همچنان بدان می‌افزوده است.
با توجه به اهمیت السلوک، این کتاب مأخذ شماری از آثار تاریخی و رجالی سده‌های بعد، از جمله: خزرجی (نک‍ : 1 / 46، 54، جم‍‌ )، ابن‌حجر (نک‍ : الاصابة، 2 / 441؛ تهذیب ... ، 3 / 373؛ لسان ... ، 4 / 477) و ابن تغری بردی (7 / 402)، بوده است.
ابن اهدل مورخ یمنی سدۀ 9ق، کتاب السلوک‌ را مختصر کرد و خود مطالبی بـر آن افزود (سخاوی، 3 / 147؛ برای تفصیل، نک‍ : ه‍ د، ابن‌اهدل). منتخبی از السلوک جندی و آثار ابن‌اهدل و ابن‌مجاور، به پیوست تاریخ ثغر عدن، از ابن‌ابی مخرمه، به کوشش اُسکار لوفگرِن در 1936م در لیدن به چاپ رسیده است، اما متن کامل السلوک همراه مقدمه و تعلیقات در دو جلد، به کوشش محمدبن علی اکوع حوالی، در سالهای 1414ق / 1993م و 1416ق / 1995م در صنعا منتشر شده است.

مآخذ

ابن تغری بردی، یوسف، المنهل الصافی، به کوشش محمدامین، قاهره، 1984م؛ ابن‌حجر، احمد، الاصابة، بیروت، 1415ق / 1995م؛ همو، تهذیب التهذیب، بیروت، 1404ق / 1984م؛ همو، لسان المیزان، بیروت، 1390ق / 1971م؛ اکوع، اسماعیل، المدارس الاسلامیة فی الیمن، بیروت / صنعا، 1406ق / 1980م؛ جندی، محمد، السلوک فی طبقات العلماء و الملوک، به کوشش محمدبن علی اکوع حوالی، صنعا، 1414-1416ق / 1993-1995م؛ حوالی، محمد، تعلیقات بر قرة‌العیون ابوضیاء شیبانی زبیدی، 1409ق / 1988م؛ همو، مقدمه بر السلوک (نک‍ : هم‍ ، جندی)؛ خزرجی، علی، العقود اللؤلؤیه، صنعا / بیروت،1403ق / 1938م؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، الضوء اللامع، قاهره، 1352ق؛ مقحفی، ابراهیم، معجم البلدان و القبائل الیمنیة، صنعا / بیروت، 1422ق / 200ق؛ یاقوت، بلدان.

محمد سیدی