جنگل، نشریه

جَنْگَل، نَشْریّه، روزنامۀ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به مدیریت و سردبیری حسین کسمایی و غلامحسین کسمایی. این روزنامه به صورت متناوب از 19 شعبان 1335ق / 11 ژوئن 1917م تا 4 ربیع‌الآخر 1337ق / 7 ژانویۀ 1919م در 8 صفحۀ چاپ ژلاتینی، و سپس چاپ سنگی، به خط نستعلیق و به عنوان ارگان جنبش جنگل (هیئت اتحاد اسلام) در کَسما از توابع فومن گیلان انتشار می‌یافت.
نام کسانی مانند حسین کسمایی، غلامحسین کسمایی، علی حبیبی، میرزا محمد انشایی و اسماعیل دهقان، به عنوان مدیر و هدایتگـر اصلی روزنـامۀ جنگل مطـرح شده است (نک‍ : کسروی، 813؛ نوزاد، 100؛ فخرایی، سردار ... ، 141؛ صدر هاشمی، 2 / 172؛ محیط، 178؛ سرتیپ‌پور، 43)، هرچند تا شمارۀ 14 روزنامه جز نام غلامحسین کسمایی و حسین کسمایی، نام دیگری به چشم نمی‌خورد (نوزاد، 99-100)؛ شاید بتوان علت این پریشانی را در آشفتگی موجود در شناسنامۀ روزنامه دانست. مثلاً در شمارۀ اول، نام غلامحسین کسمایی به عنوان مدیر آمده، و اشاره‌ای به سردبیر نشده است. در شمارۀ دوم، غلامحسین کسمایی سردبیر روزنامه و به جای او حسین کسمایی مدیر مسئول روزنامه شده، و اسم هر دو نفر هم در شناسنامه آمده است و البته تا شمارۀ 14 چنین است، اما پس از این شماره، عنوان مدیر مسئول و سردبیر حذف شده، و نام غلامحسین کسمایی مانند شمارۀ اول، صرفاً به عنوان مدیر روزنامه آمده است. علت این تصمیم، کناره‌گیری حسین کسمایی از مدیریت روزنامه در همان شماره ذکر شده است (س 1، شم‍ 14، ص 8؛ نیز نک‍ : نوزاد، همانجا). از این زمان تا آخرین شمارۀ سال دوم روزنامه، تنها نامی که در همۀ شماره‌ها تحت عنوان مدیر روزنامه آمده، غلامحسین کسمایی است. همین مسئله باعث شده است که برخی او را «مدیر مسلم روزنامه» از آغاز تا پایان انتشار بدانند (نوزاد، همانجا)؛ اما نام سردبیر روزنامه ذکر نشده است، و معلوم نیست که غلامحسین کسمایی این سمت را داشته است یا کس دیگری. در میان نویسندگان نیز جز نام حسین کسمایی (گاه به اختصار ح. ک)، غلامحسین کسمایی، و الف. ل دهقان (اسماعیل دهقان)، کمتر نام دیگری دیده می‌شود و بیشتر سرمقاله‌ها و مقاله‌ها بدون ذکر نام مؤلف چاپ شده است. ناگفته نماند، نویسندگان و هیئت تحریریۀ جنگل را از بهترین نویسندگان گیلک (نوزاد، 99) و کانون روزنامه‌نگاران خبرۀ گیلانی مانند حسین کسمایی، میرزا محمد انشـایـی، اسمـاعیل دهقـان و علـی حبیبی دانسته‌اند (نک‍ : قربانی، 105-107).
دست‌اندرکاران جنگل عبارت بودند از:
1. حسین کسمایی، که نقش مهمی در راهبری روزنامه داشت (کسروی، همانجا) و محتوای جنگل نیز تأثیرگذاری بالای او را در جهت‌گیری مقالات و سایر نوشته‌ها نشان می‌داد. او از شخصیتهای بزرگ انقلاب مشروطه بود و سابقۀ تحصیل و اقامت در نجف، قفقاز و اروپا را داشت؛ همچنین از مؤسسان کمیتۀ ستار گیلان و جزو فاتحان تهران به‌شمار می‌رفت که مدتی نیز روزنامۀ وقت را منتشر می‌کرد (ملک‌زاده، 5 / 148؛ صدر هاشمی، 3 / 334؛ نیکویه، 3 / 355-359). وی با ادبیات فارسی و عربی و نیز با فرهنگ غربی آشنایی داشت (همانجا) و به لحاظ فکری، به حزب دموکرات گرایش داشت (یقیکیان، 111-112). پیدا ست که وجود چنین فردی در رأس روزنامه در شماره‌های نخستین باعث شد که جنگل از جهت کیفیت و محتوا با روزنامه‌های بزرگ آن زمان برابری کند.
2. غلامحسین کسمایی (نویدی)، برادرزادۀ احمد کسمایی (شایسته، 30) که بیشتر سرمقاله‌ها توسط او نوشته می‌شد.
3. علی حبیبی، که ظاهراً خط نستعلیق جنگل متعلق به او بود (قربانی، 107). وی مدیریت روزنامۀ اتفاق رشت را در 1327ق / 1909م به عهده داشت (صدر هاشمی، 1 / 53-54؛ قربانی، 107-108) و از روزنامه‌نگاران با سابقۀ گیلان به‌شمار می‌رفت (همانجا).
4. میرزا محمد انشایی، که از همکاران قدیمی میرزا کوچک خان بود و مدتی هم روزنامۀ حقایق را منتشر می‌کرد (صدر هاشمی، 1 / 222، 2 / 178).
5. اسماعیل دهقان، از روزنامه‌نگاران جوان گیلانی بود که در دورۀ جمهوری گیلان به مقام سردبیری روزنامۀ جنگل ارگان کمیتـۀ انقلاب سـرخ رسید (جنگل، س 2، شم‍ 1، ص 1؛ نیـز نک‍ : واهانیان، «روزنامه ... »، 138، 139).
نحوۀ حضور، نقش و سهم افراد یادشده در انتشار مطالب روزنامه چندان روشن نیست. هرچند میرزا کوچک خان نیز جز نوشتاری کوتاه (س 1، شم‍ 24، ص 7) مطلب دیگری در روزنامه ننوشته است، ولی ارزشها و روشهای حاکم بر روزنامۀ جنگل متأثر از دیدگاه او و هیئت مدیرۀ اتحاد اسلام بوده است (رواسانی، 38-39)، و نویسندگان جنگل هم روزنامۀ خود را «زبان هیئت و افراد جنگلی» می‌خواندند (س 1، شم‍ 5، ص 1).

ادوار انتشار جنگل

دورۀ اول

شمارۀ اول روزنامۀ جنگل در 19 شعبان 1335، 10 روز پس از سقوط کابینۀ وثوق‌الدوله منتشر شد (واهانیان، «نگاهی ... »، 156). از این زمان تا بازگشت مجدد وثوق‌الدوله به قدرت در شوال 1336 / ژوئیۀ 1918، دوره‌ای از حکومت کابینه‌های متمایل به حزب دموکرات (علاءالسلطنه، مستوفی‌الممالک و صمصام‌السلطنه) آغاز شد. در طول این یک سال و به‌ویژه، پس از انقلاب روسیه (اکتبر 1917 / محرم 1336) فعالیت حـزب دموکرات رونق یافت (نک‍ : واهانیان، همانجا؛ بهار، 1 / 24-28)، و روزنامه‌هایی مانند نوبهار، زبان آزاد، خورشید و ... در تهران انتشار یافتند. چاپ جنگل، بر بستر چنین شرایطی، صورت گرفت و جنگلیها هم در شمارۀ اول روزنامه (ص 1-3) به وضوح حمایت خود را از کابینۀ حاکم اعلام کردند. فضای نسبتاً باز سیاسی حاکم بر تهران، باعث شد میرزا کوچک خان به موازات فعالیت نظامی، کار فرهنگی و سیاسی را هم سرلوحۀ برنامۀ خود قرار دهد و دقیقاً یک سال و دو ماه پس از آغاز نهضت جنگل در شوال 1333 / اوت 1915 (واهانیان، همانجا) انتشار روزنامۀ جنگل را آغاز کند؛ از این‌رو، سال اول جنگل را می‌توان مهم‌ترین منبع دورۀ دوم فعالیت میرزا کوچک خان و هیئت اتحاد اسلام دانست. این دوره از حیات روزنامه، پس از انتشار 31 شماره، در 17 شعبان 1336ق / 29 مۀ 1917م و تقریباً هم‌زمان با پیدایش اختلاف در میان دموکراتها، افول قدرت آنان و قدرت‌یابی دوبارۀ جناح وابسته به انگلستان در تهران (واهانیان، همانجا؛ نیز نک‍ : کسروی، 786؛ بهار، 1 / 28-29) و اندکی پیش از حمله به جنگل، در رمضان 1336 / ژوئن 1917 (جنگلی، 94) متوقف شد.

دورۀ دوم

سال دوم روزنامۀ جنگل در 26 شوال 1336 و 70 روز پس از توقف انتشار سال اول، آغاز شد. علت این وقفه، پیشامد حملۀ انگلیسیها به گیلان و رویارویی نظامی جنگلیها با آنان بود که پس از دو ماه نهایتاً با امضای قرارداد صلح میان دو طرف خاتمه یافت (س 2، شم‍ 1، ص 1-4، شم‍ 2، ص 3-5؛ نیز نک‍ : واهانیان، «نگاهی»، 157، 159). پس از این واقعه، چاپ روزنامه مجدداً درکسما شروع شد و از شمارۀ سوم به رشت انتقال یافت (نک‍ : شم‍ 3، ص 21؛ نیز واهانیان، همان، 157). سال دوم روزنامه در حـدود 6 مـاه (شـوال 1336 ـ ربیع‌الآخـر 1337 / ژوئیۀ 1918- ژانویۀ 1919) به طول انجامید. در این مدت، تنها 4 شماره منتشر شد. اما برخی محققان شمارۀ 3 روزنامه را که ورقۀ فوق‌العاده‌ای بود، شماره‌ای مستقل نمی‌دانند و سال دوم را فقط شامل 3 شماره می‌پندارند (همانجا). هرچند در شمارۀ 4 وعدۀ امیدوارکنندۀ «جنگل باقی است»، داده شد؛ ولی چاپ روزنامه به‌علت بروز اختلاف و دودستگی در میان جنگلیها در این شماره متوقف گردید (همو، 157-158).

دورۀ سوم [چهارم]

برخی انتشار روزنامۀ جنگل را به 31 شمارۀ سال اول و 4 شمارۀ سال دوم محدود کرده، و انتشار شماره‌ای پس از آن را بعید دانسته‌اند (فخرایی، سردار، 148؛ نوزاد، 102)؛ اما کسان دیگری (گیلک، 295، 308-311؛ یقیکیان، 129-130) به مندرجات چند شمارۀ سال سوم [چهارم] روزنامه هم اشاره کرده‌اند. صدر هاشمی نیز انتشار جنگل را تا اوایل ذیقعدۀ 1338، مسلم دانسته است (2 / 172). شماره‌های نویافتۀ سال سوم [چهارم] جنگل (واهانیان، «روزنامه»، 132-147) هرچند صحت نوشتۀ صدر هاشمی و دیگر نویسندگان را تأیید می‌کند، ولی باید گفت که این دوره از جنگل از جهات صوری و محتوایی کاملاً با دو دورۀ پیشین متفاوت است و تشابه این دو، تنها در یکسان بودن عنوان جنگل در هر دو آنها ست. این دوره از جنگل یک ماه پس از تشکیل جمهوری گیلان، در 14 شوال 1338ق / 10 تیر 1299ش انتشار یافت و چون جنگل در سال سوم (شعبان 1337 تا شعبان 1338) منتشر نشده بود، در سرلوحۀ آن سال چهارم قرار داده شد.
سال سوم [چهارم] جنگل شامل 4 شماره است و چاپ آن در ذیقعدۀ 1338ق / 28 تیر 1299ش متوقف شده است. در این 4 شماره مدیر و سردبیر سابق روزنامه یعنی غلامحسین کسمایی کنار رفته، و جای او را اسماعیل دهقان گرفته، و روزنامه هم تغییرات شکلی و محتوایی یافته است. روزنامه ارگان انقلاب سرخ شده، و شعار محوری سابق یعنی: «روزنامه فقط نگاهبان حقوق ایرانیان و منور افکار اسلامیان است»، کنار گذاشته شده است. با آنکه، این روزنامه ناشر افکار کمیتۀ انقلاب سرخ و ارگان حکومت جمهوری شوروی ایران به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی بود، ولی محتوای آن هیچ همخوانی با افکار میرزا کوچک خان ندارد. بنابراین، با توجه به تفاوت شکلی و محتوایی این دوره از جنگل با دو دورۀ پیشین، نمی‌توان آن را ادامۀ روزنامۀ جنگل دانست. از این نظر، دیدگاه کسانی که از دو روزنامۀ جنگل، یکی ارگان هیئت اتحاد اسلام (1335ق / 1917م)، و دیگری ارگان کمیتۀ انقلاب سرخ (1338ق / 1920م) سخن می‌گویند، صحیح‌تر است (فخرایی، گیلان در گذرگاه ... ، 321، 322؛ نیز نک‍ : واهانیان، همان، 139-147). بدین ترتیب، می‌توان دورۀ سوم [چهارم] جنگل را عملاً سال اول جنگلِ ارگان کمیتۀ انقلاب سرخ نامید و روزنامۀ واقعی جنگل را صرفاً شامل دو دورۀ اول و دوم دانست. اینک در دنبالۀ این مقاله هرجا سخن از جنگل گفته می‌شود، منظور دورۀ اول و دوم روزنامه است.

ترتیب انتشار

هرچند برخی جنگل را هفته‌نامه خوانده (برزین، 149)، و از انتشار یک شماره از آن در هفته خبر داده‌اند (فخرایی، سردار، 141)، ولی جنگلیها نشریۀ خود را «روزنامه» نامیده، و در صورت امکان وعدۀ انتشار چند شماره در هفته را داده‌انـد (س 1، شم‍ 1، ص 1). در شـمـارۀ دوم وعـدۀ انتشـار دو شماره در هفته داده شد (س 1، شم‍ 2، ص 1)، ولی نه تنها چنین وعده‌ای تحقق نیافت، بلکه شمارۀ 3 با 10 روز تأخیر چاپ شد. از این‌رو، جنگل از خوانندگان عذرخواهی کرد و قول انتشـار یـک شـمـاره در هفتـه را داد (س 1، شم‍ 3، ص 8). این وعده باز هم وفا نشد و میان شماره‌های 4 و 5، 19 روز فاصله افتاد (نک‍ : س 1، شم‍ 4، ص 1، شم‍ 5، ص 1). در شمارۀ 6 (س 1، ص 1)، از انتشار 4 شماره در ماه خبر داده شد. بر این اساس، تا پایان سال اول (17 شعبان 1336) حداقل می‌بایست 40 شماره منتشر می‌شد، ولی بیشتر از 25 شماره انتشار نیافت و وعدۀ صاحبان جنگل متحقق نشد. علت این بی‌نظمی در انتشار شماره‌های مختلف جنگل، نواقص مطبعه، کمبود لوازم تحریر، فقدان وسایل نشر و گاه مشکلات ناشی از آب و هوای منطقه بود (س 1، شم‍ 15، ص 7، شم‍ 20، ص 2). ترتیب انتشار در سال دوم روزنامه بدتر شد و در طول 6 ماه تنها 4 شماره، که یکی هم ورقه‌ای فوق‌العاده بود، منتشر شد. انتشار روزنامه با چاپ سنگی گویای عدم برخورداری جنگلیها از امکانات کافی چاپ و نشر بود (نک‍ : واهانیان، «نگاهی»، 157؛ کهن، 2 / 740).

مشخصات روزنامه

روزنامۀ جنگل در 8 صفحه، دو ستون، به قطع 22×35 سانتی‌متر (نوزاد، 99) منتشر می‌شد. تا شمارۀ 2 سال دوم وضع چنین بود، اما از شمارۀ 3 و پس از انتقال ادارۀ روزنامه به رشت، چاپ روزنامه از سنگی به سربی تغییر یافت و شمارۀ صفحات هم از 8 به 4 کاهش پیدا کرد (س 2، شم‍ 3، ص 1). تاریخ انتشار روزنامه برخلاف بسیاری از روزنامه‌های آن دوره تنها مطابق تقویم قمری آمده است. در سال دوم نیز شمارۀ اول و دوم همانند سال اول بود، ولی از شمارۀ 3 تغییرات بسیاری در شکل روزنامه پدید آمد (واهانیان، همان، 157). زبان روزنامه فارسی بود و جز برخی اشعار که به زبان گیلکی چاپ می‌شد، سایر مطالب به فارسی نوشته می‌شد.

توزیع و پخش

جنگل در چاپخانۀ کسما، مرکز اتحاد اسلام چاپ و منتشر می‌گردید (صبوری، 52-53) و از طریق پست به رشت انتقال می‌یافت و از آنجا نیز به مشترکین روزنامه در شهرهـای مختلف ارسال می‌شد (س 1، شم‍ 2، ص 8، شم‍ 14، ص 70). توزیع روزنامه به صورت دستی هم انجام می‌گرفت (س 1، شم‍ 2، ص 8). این وضع تا شمارۀ 3، سال دوم که چاپخانه به شهر رشت انتقال یافت، ادامه داشت (واهانیان، همان، 157- 158). محدودیتهای سیاسی و اداری موجود بر سر راه توزیع آزاد روزنامه، باعث شده بود که جنگل همواره با مشکلات مالی مواجه باشد و دست‌اندرکاران آن بارها از مشترکان خواستار پرداخت سریع‌تر آبونمان و دریافت قبض شوند (س 1، شم‍ 2، ص 8، شم‍ 18، ص 6).
از تیراژ روزنامه اطلاعی در دست نیست، ولی با توجه به مشکلات موجود از جمله سنگی چاپ شدن آن، نباید زیاد بوده باشد. ظاهراً برخی از شماره‌های جنگل پس از انتشار نایاب می‌شد؛ زیرا در یک اعلان رسمی، از مردم درخواست شده بود که در صورت در اختیار داشتن شماره‌های 4 و 5 روزنامه، آنها را در قبال دریافت مبلغی چند برابر قیمت فروش، تحویل دفتر روزنامه دهند (س 1، شم‍ 26، ص 8).