جمال‌الدین هانسوی

جَمالُ‌‌الدّینِ هانْسَوی، احمد بن محمد حنفی چشتی (580-659 ق / 1184-1261م)، از مشایخ چشتی در شبه‌قارۀ هند و یکی از خلفای فریدالدین گنج شکر (د 664 ق). دربارۀ جزئیات زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست؛ تنها می‌دانیم که نسبت او به ابوحنیفه (د 155ق / 772م)، پایه‌گذار فقه حنفی می‌رسد (لعلی، 284).
جمال‌‌الدین در فقه و خطابه تبحر داشت و پیش از ورود به حلقۀ چشتیه مدتی خطیب و مفتی رسمی شهر هانسی در پنجاب هند بود (مبارکپوری، 92؛ طباطبایی، 1 / 233). همچنین به سبب طبع لطیف و ذوق شعری که داشت، چند سالی هم شاعر دربار سلطان شمس‌الدین التتمش، پادشاه دهلی (سل‍‍ 607-633 ق) بود (میرخرد، 188؛ اکرام، 27؛ هاشم‌پور، 84، 60)؛ اما بعد از آشنایی با شیخ فریدالدین گنج شکر، همۀ مشاغل خود را رها کرد و در سلک مریدان او درآمد (عبدالحق، 68). فریدالدین نیز پس از چندی با توجه به بضاعت علمی و مرتبۀ معنوی وی، او را به عنوان خلیفۀ خود در هانسی برگزید و از آن پس جمال‌الدین در خانقاه خود در آنجا، به ارشاد مریدان می‌پرداخت (غلام‌سرور، 1 / 285، 315-316). گفته‌اند که گنج‌شکر به وی محبت بسیار داشت و شاید به همین سبب بود که 12 سال در کنار جمال‌‌الدین در هانسی ساکن شد (عبدالحق، 67؛ لعلی، نیز میرخرد، همانجاها).
جمال‌الدین همچنین مشاور مورد اعتماد شیخ فریدالدین در انتخاب خلفای چشتیه بود، چندان‌که اجازه نامه‌هایی که از طرف شیخ برای مریدی صادر می‌شد، نخست می‌بایست به تأیید جمال‌الدین می‌رسید و فریدالدین چندان بر این امر اصرار داشت که اجازه‌نامۀ خلافت صوفی برجسته‌ای چون خواجه نظام‌الدین اولیاء (د 726 ق) نیز تنها پس از تأیید جمال‌الدین رسمیت یافت (لعلی، 285؛ میرخرد، 189؛ رضوی، I / 153).
او با صوفیان نامداری چون بهاءالدین زکریای ملتانی، قطب‌الدین بختیار اوشی کاکی، حسام‌الدین پانی‌پتی، ابوبکر طوسی حیدری و نظام‌الدین اولیاء مصاحبت داشت (غوثی، 44؛ میرخرد، 191؛ لعلی، 220).
جمال‌الدین 5 سال پیش از پیر خود، در شهر هانسی درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد (غلام‌سرور، 1 / 286). پس از مرگ جمال‌الدین، فرزندش برهان‌الدین مورد توجه و محبت فریدالدین گنج شکر بود و پس از او نیز به جمع مریدان خواجه نظام‌الدین اولیاء پیوست و از او منصب خلافت یافت (میرخرد، 192-194؛ لعلی، 288). پس از برهان‌الدین، نوادۀ جمال‌الدین، یعنی قطب‌الدین منور (د 760 ق / 1359م) نیز دست ارادت به خواجه نظام‌الدین اولیاء داد و نزد او مرتبه‌‌ای بلند یافت (لعلی‌، 498-499). با این همه، به رغم برخی اشارات ضمنی (زبید احمد، 96)، هیچ شاهدی مبنی بر اینکه جمال‌الدین خود در زمان حیاتش شاخه‌ای را بنیان نهاده باشد، در دست نیست و چنان می‌نماید که اعقاب و مریدان او با تکیه بر تعالیم وی انشعابی در طریقۀ چشتیه ایجاد کردند که به «جمالیه» شهرت یافت؛ البته این فرقه سرانجام در اواخر سدۀ 8 ق / 14م در شاخۀ نظامیۀ چشتیه ادغام شد (هاشم‌پور، 227؛ زبید احمد، همانجا).

آثـار

از جمال‌الدین دو اثر برجای مانده است: نخست کتاب ملهمات، که شیخ در آن مجموعه‌ای از تعالیم اخلاقی و شطحیات صوفیانه را در قالب کلامی موجز به زبان عربی گرد آورده است و به‌ویژه دربارۀ فقر عبارات نغزی دارد که گویا در میان صوفیه بسیار مورد توجه بوده است (عبدالحق، 68؛ غلام‌سرور، همانجا). این کتاب با ترجمۀ بین سطری فارسی و هندی در 1891م در دهلی به چاپ سنگی رسیده است (منزوی، فهرستواره ... ، 8 / 977؛ ادواردز، 84؛ رضوی، همانجا). اثر دیگر، مجموعۀ اشعار او ست که نشان از طبع خوش شعر، و حتى ذوق سماع او دارد (عبدالحی، 1 / 93؛ لعلی، 443) و در دو جلد در 1889م در دهلی به چاپ رسیده است: یکی به نام دیوان، که غزلیات او را در‌بر دارد و دیگری مجموعۀ قطعات، رباعیات و مثنویهای او ست (منزوی، خطی مشترک ... ، 8 / 1428).
وی در سروده‌های خود به احمد، احمد خطیب، جمال و جمالا تخلص کرده است. اشعار او به‌سبب گسترۀ متنوع مضامینی که دارد، در شناخت اوضاع اجتماعی آن عصر هند بسیار مهم است (مشار، 2 / 388؛ منزوی، همان، 8 / 1427؛ نظامی، 269).

مآخذ

اکرام، محمد، ارمغان پاک، تهران، 1333ش؛ طباطبایی، غلامحسین، سیر المتأخرین، لکهنو، چ سنگی؛ عبدالحق محدث دهلوی، اخبار الاخیار، به کوشش محمد عبدالاحد، دهلی، 1332ق؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، 1382ق / 1962م؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیا، کانپور، 1929م؛ غوثی شطاری، محمد، گلزار ابرار، به کوشش محمد ذکی، پتنه، 2001م؛ لعلی ‌بدخشی، لعل بیگ، ثمرات القدس، به کوشش کمال حاج سیدجوادی، تهران، 1376ش؛ مبارکپوری، اطهر، رجال السند و الهند، بمبئی، 1958م؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1382ش؛ میرخرد، محمد، سیر الاولیاء، لاهور، 1398ق / 1978م؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق، نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران، 1377ش؛ نیز:

Edwards, E., A Catalogue of the Persian Printed Books in the British Museum, London, 1922; Nizami, Kh. A., Some Aspects of Religion and Politics in India During the Thirteenth Century, Delhi, 1974; Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1986; Zubaid Ahmad, M.G.,The Contribution of Indo- Pakistan to Arabic Literature, Lahore, 1968.

علیرضا ابراهیم