جمال‌الدین حسین انجو

جَمالُ‌‌الدّینْ حُسِیْنِ اِنْجو، مؤلف فرهنگ جهانگیری و از صاحبْ‌منصبان دوران جلال‌الدیـن اکبـر (سل‍ 963-1014ق / 1556-1605م) و جهانگیرشاه گورکانی (سل‍ 1014-1037ق / 1605-1627م). وی پسر فخرالدین حسن مشهور به شاه‌حسن، از سادات انجویۀ شیراز است (صفا، 5 / 376-377؛ نک‍ : ‌فسایی، 2 / 949).
نیای بزرگ این خاندان کهن، ابوقتاده، معروف به زید اسود طباطبا ــ از نوادگـان امام حسـن مجتبـى(ع) ــ را عضدالدولـۀ دیلمی در 352ق در مکه ملاقات کرد و با تکریم بسیار خواهر خود را به وی تزویج نمود و به شیراز آورد. پس از فوت خواهر، دختر خود، شاهان دخت را به ازدواج او درآورد و تولیت املاکی را که در فارس وقف کرده بود، به او و اولاد ذکور او سپرد. مغولان در دوران استیلای خود بر فارس آن املاک را که «اینجو» می‌نامیدند، متصرف شدند. سالها بعد ارغون‌خان (حک‍ 683-690 ق / 1284-1291م) این املاک را به خاندان زید اسود بازپس داد و یکی از اخلاف زید، موسوم به سیداحمد طباطبایی را بر سر آنها گماشت (نک‍ : ه‍ د، اینجو، اصطلاح)؛ از آن زمان مردم شیراز نوادگان سیداحمد را که مباشر آن املاک بودند، «انجوی» می‌خواندند (‌فسایی، 2 / 948-949، جنید، 367؛ نک‍ : معین، نیز دایرة المعارف ... ، ذیل اینجو).
انجویه از اعیان علویان شیرازند (شاهنوازخان، 3 / 358) و شاه شیخ ابواسحاق اینجو (د 763ق / 1336م‌) ــ ممدوح حافظ ــ حکمران فارس نیز از این خاندان است (نفیسی، 1 / 397). همچنین میرشاه محمود و میرشاه ابوتراب از همین سلسله در زمان طهماسب صفوی (سل‍ 930-984ق / 1524-1576م) به ترتیب شیخ‌الاسلام و قاضی‌القضات فارس بودند و جمال‌الدین از عموزادگان آنان است (شاهنوازخان، همانجا؛ نقوی، 81؛ عفیفی، 3).
جمال‌الدین در جوانی همراه پدر به هند رفت و مدتی ملازم امرای دکن بود. در 994ق / 1586م به دربار اکبر پادشاه پیوست و در آنجا از منصب ششصدی تا مرتبۀ سه هزاری ارتقا یافت. در زمان جهانگیر به حکومت استان بهار منصوب شد و در 1027ق / 1618م به لقب عضدالدوله ملقب گردید و سرانجام در 1035ق / 1626م در آگره درگذشت (شاهنوازخان، 3 / 359؛ توزک ... ، 28؛ نفیسی، نیز، صفا، همانجاها).
فرهنگ جهانگیری تنها تألیف جمال‌الدین است. این فرهنگ، صرفاً لغاتی را در بر می‌گیرد که اصل آنها فارسی است (حکمت، 82) و آخرین فرهنگ مکمل شعری (داعی الاسلام، 1 / 8) و همچنین یکی از مهم‌ترین (آفتاب اصغر، 211) و بهترین و جامع‌ترین و دقیق‌ترین فرهنگهای زبان فارسی به شمار می‌آید ( فرهنگ رشیدی 1 / 11؛ حکمت، همانجا). فرهنگ جهانگیری مأخذ بسیاری از فرهنگهای مشهور از جمله مجمع الفرس، برهان قاطع، فرهنگ رشیدی، آنندراج، غیاث‌اللغات و فرهنگ نظام محسوب می‌شود (نک‍ : سروری، 1 / 7، حکمت، 81؛ فرهنگ‌رشیدی، 1 / 13، آنندراج؛ غیاث اللغات، 1 / 2؛ داعی‌الاسلام، 1 / 19).
جمال‌الدین در پرتو 30 ‌سال تحقیق و تفحص و نیز مطالعه و تأمل در آثار استادان بزرگ و تتبع در لغات پارسی و پهلوی، در فن فرهنگ‌نویسی سخت مشهور شد و پایگاهی بلند یافت و در 1005ق از سوی اکبرشاه مأمور تألیف فرهنگی گردید که لغات پارسی را در بر گیرد و مورد استفادۀ اهل فضل و دانش واقع شود (نک‍ : فرهنگ جهانگیری، 1 / 3-4؛ عفیفی، 6؛ آقا بزرگ، 16 / 197؛ نیز نک‍ : مشار 2 / 722-723؛ منزوی، 3 / 1933).
جمال‌الدین طی 12 سال با استفاده از کتب تفسیری و تاریخی و کتاب زند و پازند و با بهره‌گیری از 53 فرهنگ لغت، در 1017ق، در زمان جهانگیر، فرهنگ خود را در 24 باب، به ترتیب حروف تهجی، با یک مقدمه، در دوازده آیین (= بخش) و یک خاتمه به انجام رساند و به فرهنگ جهانگیری موسوم ساخت ( فرهنگ جهانگیری، 1 / 11؛ منزوی، همانجا؛ صفا،5 / 379) و شواهد را از آثار قریب به 400 شاعر و نویسندۀ پارسی‌سرا و پارسی‌نویس سراسر ایران فرهنگی، از شبه قاره تا ماوراءالنهر و خراسان و گیلان و طبرستان استخراج کرد و لغات را بدانها مستند ساخت (عفیفی، 12-13).
جمال‌الدین برای دریافت معنای لغتهایی که در دیگر فرهنگها وارد نشده بود، به تحقیقات بومی و محلی پرداخت و مثلاً معانی لغات آثار سنایی یا ناصرخسرو را از مردم غزنی و کابل یا از خراسانیان و بدخشیان بازپرسید (نک‍ : فرهنگ جهانگیری، 1 / 9-10). در نتیجۀ این مساعی شگرف، و در پرتو این دقت‌نظرها بود که لغات دساتیری نیز به فرهنگ جهانگیری راه نیافت (پورداود، 45) و این فرهنگ، مورد وثوق و مقبول اهل دانش و فضل گردید (شاهنوازخان، 3 / 360).
به نظر منتقدان، فرهنگ جهانگیری دارای کاستیهایی نیز هست: 1. فقدان روش دقیق در جمع‌آوری و ترتیب واژگان (عفیفی، 15؛ صفا، 5 / 371)؛ 2. اطناب در شرح معانی لغات؛ 3. تسامح و لغزش در اعراب و معنای بعضی کلمات؛ 4. ذکر پاره‌ای کلمات عربی و ترکی در میان لغات فارسی؛ 5. متعدد پنداشتن بعضی از واژه‌ها به سبب مصحّف خواندن آنها ( فرهنگ رشیدی، 1 / 11). اما مؤلف فرهنگ نظام موارد اول و دوم را بی‌اساس، و موارد سوم و چهارم را اجتناب‌ناپذیر و قابل اغماض دانسته است (داعی‌الاسلام، 1 / 28).

مآخذ

آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ آنندراج، محمد پادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1363ش؛ پورداود، ابراهیم، فرهنگ ایران باستان، تهران، 1380ش؛ توزک جهانگیری، به کوشش محمدهاشم، تهران، 1359ش؛ جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدّ الازار، به کوشش محمد قزوینی، شیراز، 1366ش؛ حکمت، علی‌اصغر، «برهان قاطع»، برهان قاطع، به کوشش محمدمعین، تهران، 1357ش، ج 1؛ داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، 1362ش؛ دایرة المعارف فارسی؛ سروری، محمدقاسم، مجمع‌الفرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1338ش؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به کوشش میرزا اشرف‌علی، کلکته، 1309ق؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378ش؛ عفیفی، رحیم، مقدمه بر فرهنگ جهانگیری (هم‍ ‌)؛ غیاث اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1337ش؛ فرهنگ جهانگیری، حسین بن حسن انجو شیرازی، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1337ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران،1363ش؛ منزوی، خطی؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344ش؛ نقوی، شهریار، فرهنگ نویسی در هند و پاکستان، تهران، 1341ش.

 عبدالله مسعودی آرانی