جمال‌الدین شروانی

جَمالُ‌الدّینِ شِرْوانی، یا شیروانی، از آخرین وزیران و دیوان‌سالاران ایرانی عصر ایلخانیان. وی را جمال‌الدین حاجی هم نامیده‌اند (میرخواند، 5 / 540؛ عبدالرزاق، 130؛ خواندمیر، حبیب ... ، 3 / 225). دربارۀ خاندان او نکتۀ قابل ملاحظه‌ای در منابع نیامده است. از نسبت او و پدرش، تاج‌الدین علی شروانی، پیدا ست که از مردمان اَرّان، در شمال آذربایجان بوده‌اند و پدر جمال‌الدین نیز چندی حاکم برخی از سرزمینهای عرب‌نشین ــ احتمالاً عراق عرب ــ بوده است (عبدالرزاق، همانجا؛ خواندمیر، دستور ... ، 332).
در روزگار ابوسعید (حک‍ 717-736ق / 1317-1335م)،‌آشفتگی امور و ناامنی قلمرو ایلخانیان، حکومت آنها را به سوی انحطاط می‌برد (نک‍ : حافظ ابرو، 184، 189-190)، چنان که پس از مرگ وی، حکومت ایلخانیان عملاً منقرض شد. ابوسعید چون پسر نداشت و در دوران ایلخانی غازان (694-703ق / 1295-1304م) نیز بسیاری از شاهزادگان خاندان هلاگو کشته شده بودند، تخت ایلخانی تهی ماند. از این‌رو، غیاث‌الدین محمد، فرزند رشیدالدین فضل‌الله همدانی که در 10 سال آخر عمر ابوسعید وزارت او را به عهده داشت (نک‍ : اقبال، 335؛ اشپولر، 240)، پس از مشورت با برخی از امیران و خاتونانِ دربار ابوسعید، آرپاخان (یا آرپاکاوون)، یکی از نوادگان اریق بوقا (یا بوکا)، برادر هلاگو را که مورد تأیید ابوسعید نیز بود، در 13 ربیع‌الآخر 736ق / 30 نوامبر 1335م به ایلخانی نشاند (اقبال، 349؛ اشپولر، 127-128).
چندی بعد، به فرمان آرپاخان، بغداد خاتون، همسر ابوسعید و دختر امیرچوپان، به اتهام دست داشتن در قتل ابوسعید کشته شد (736ق / 1335م) (بویل، 413)؛ اما دلشادخاتون، زنِ دیگر ابوسعید و دختر دمشق خواجه، از اردو گریخت و نزد امیرعلی پادشاه، رئیس قبیلۀ اویرات و حاکم دیار بکر که دایی ابوسعید بود، رفت (حافظ ابرو، 193؛ عبدالرزاق، 125؛ اقبال، همانجا) و به هم‌داستانی با شمار دیگری از بزرگان و امیرانِ روزگار ابوسعید به تکاپو برخاستند تا امیرعلی یکی از اخلاف هلاگو به نام موسى‌خان ــ نوادۀ بایدو ــ را به ایلخانی برداشت و او را در اوجان (نزدیک تبریز) بر تخت نشاند و وزارتش را به جمال‌الدین شروانی سپرد (اقبال، 352؛ بیانی، 18). امیرعلی و موسى خان در 17 رمضان 736ق / 29 آوریل 1336م کنار رودخانۀ جَغَتو (= زرینه‌رود) سپاه آرپاخان را در هم شکستند و او را به قتل آوردند (فصیح، 3 / 47؛ بویل، همانجا؛ اقبال، 350؛ رومر، 42-43).
با این همه، برخی از امیران بزرگ به ایلخانیِ موسى‌خان و قدرت یافتن امیرعلی پادشاه تن در ندادند؛ و چون هنوز کینه‌های کهن میان قوم اویرات و دیگر امیران مغول زنده بود، شماری از ایالات به رهبری شیخ حسن بزرگ ایلکانی و حاجی طُغای بر ایلخان شوریدند. سرانجام، کار به جنگ کشید و در 14 ذیحجۀ 736ق / 24 ژوئیۀ 1336م در محلی به نام نوشهر یا قَرا درّه، از توابع آلاتاغ نبردی رخ داد که در نتیجۀ آن، سپاه موسى‌خان مغلوب، و امیرعلی پادشاه کشته شد (اهری، 161-162؛ فصیح، 3 / 48؛ بویل، 414؛ اشپولر، 109؛ اقبال، 353؛ بیانی، 18-20). بدین‌ترتیب، وزارت جمال‌الدین نیز پایان یافت.
به گزارش برخی از منابع، جمال‌الدین شروانی که اعتمادی به تداوم حکومت موسى‌خان نداشت، در ایام کوتاه وزارت خود به دلجویی از مردم پرداخت (میرخواند، همانجا؛ عبدالرزاق، 130؛ خواندمیر، دستور، همانجا).

مآخذ

اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، 1364ش؛ اهری، ابوبکر، تاریخ شیخ اویس، به کوشش وان لون، لاهه، 1373ق / 1954م؛ بیانی، شیرین، تاریخ آل جلایر، تهران، 1345ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، ذیل جامع التواریخ رشیدی، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، 1350ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، 1333ش؛ همو، دستور الوزراء، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317ش؛ رومر، ه‍ . ر.، ایران در راه عصر جدید (تاریخ ایران از 1350 تا 1750م)، ترجمۀ آذر آهنچی، تهران، 1380ش؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1353ش؛ فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، 1339ش؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، 1339ش؛ نیز:

Boyle, J.A., «Dynastic and Political History of the Il-Khāns», The Cambridge History of Iran, vol. V, ed. J.A. Boyle, Cambridge, 1968; Spuler, B., Die Mongolen in Iran, Leiden, 1985.

روزبه زرین‌کوب