جمال‌الدین

جَمالُ‌الدّین، تخلص چند شاعر پارسی‌زبان که بیشتر در سده‌های 6 و 7ق / 12 و 13م، در ایران می‌زیسته‌اند:

1. جمال‌الدین خجندی

شاعر سدۀ 6 ق / 12م، ساکن همدان که هم‌دورۀ طغرل بن ارسلان سلجوقی (د 573 ق / 1177م) بود (راوندی، 339-340؛ زامباور، 334). نام کامل او جمال‌الدین محمود بن عبداللطیف است (ریاحی، 65). اصل وی از اصفهان و از خاندان خجندیان آن شهر است. این خاندان از سرآمدان شافعیۀ اصفهان بودند و افراد آن به دانش‌پروری و فضیلت شهرت داشته‌اند (عوفی، 2 / 316-317؛ صبا، 178؛ مینوی، 485)، چنان‌که عوفی به مراتب فضل و دانش پدر جمال‌الدین اشاره کرده است (همانجا).
از جمال‌الدین خجندی دیوانی به دست نیامده، و تنها نمونه‌هایی از قصاید، غزلیات و رباعیات او در تذکره‌ها ثبت شده است، کـه همین انـدازه، نشـان از قدرت طبع او دارد (نک‍ : همو، نیز راوندی، همانجاها؛ صبا، 167؛ ریاحی، همانجا). اشارات برخی شاعران به جمال‌الدین خجندی نشان می‌دهد که وی در دورۀ خود شاعر گمنامی نبوده است؛ از جمله خاقانی (ص 893) قصیده‌ای در ستایش خجندی و سخنوری او دارد و جمال‌الدین عبدالرزاق ــ قصیده‌سرای توانای سدۀ 6ق ــ هم ابیاتی در رثای او سروده است که در آن، ضمن ستایش از شخصیت و هنر این شاعر، به درگذشت وی در جوانی و بازماندن فرزندی از او اشاره دارد (ص 259-261).

 2. جمال‌الدین خسروی بخارایی

ابوبکر بن مساعد، از شاعران دورۀ غزنوی و سلجوقی که در سدۀ 6 ق / 12م می‌زیست. او معاصر و ستایشگر خسروملک، فرزند خسرو شاه غزنوی (د 587 ق / 1191م) و برخوردار از لطف و عنایت او بود (عوفی، 2 / 894-898؛ آقابزرگ، 9(1) / 294؛ زامباور، 481). وی به سبب انتساب به خسرو ملک، تخلص خسروی را اختیار کرده بود (رازی، 332). او را به‌جز بخارا، به شهرهای غزنه و لاهور نیز منسوب کرده‌اند (صبا، 240؛ خواجه عبدالرشید، 142)، هرچند واله داغستانی وی را از عراق [عجم] می‌داند (گ 187).
تذکره‌نگاران، با آوردن نمونه‌هایی از قصاید و غزلیات جمال‌الدین خسروی، از او با عنوانهایی چون: «خسرو اهل سخن»، «افتخار الشعرا» و «شاعر معنوی» یاد کرده‌اند (عوفی، رازی، خواجه عبدالرشید، همانجاها).

3. جمال‌الدین دکنی

محمد بن نصیر، شاعر سدۀ 6 ق / 12م. او از ستایشگران قطب‌الدین ایبک ــ پادشاه دهلی از ملوک جبال هند (602-689 ق / 1205-1290م) ــ بود و در خدمت این پادشاه روزگاری خوش داشت (عوفی، 2 / 117؛ صبا، 178؛ آقابزرگ، 9(3) / 990؛ زامباور، 424). از جمال‌الدین دکنی آثاری به نظم و نثر، و به دو زبان فارسی و عربی بر جای مانده است. عوفی (همانجا) و هدایت (1 / 497)، این آثار را به دو صفت فصاحت و لطافت ستوده‌اند. با آنکه آقابزرگ (همانجا) او را صاحب دیوان می‌داند، جز چند غزل، قصیده و رباعی پراکنده از او باقی نمانده اسـت (نک‍ : عـوفـی، 2 / 117-120؛ هـدایـت، 1 / 497-503؛ صـبـا، همانجا). جمال‌الدین دکنی دارای منشآت و اثری با عنوان مجلس آرای شهابی نیز هست که با وجود حجم اندک، فواید بسیاری دارد (عوفی، آقابزرگ، همانجاها).

4. جمال‌الدین شروانی

یا جمال خلیل، از سخنوران آذربایجان در نیمۀ اول سدۀ 7ق / 13م. از زندگانی وی آگاهی چندانی در دست نیست، جز اینکه در روزگار علاءالدین فریبرز گُزین (سل‍ 622-649 ق / 1225-1251م) ــ از شروانشاهان طبقۀ اول (سدۀ 5-8 ق / 11-14م) ــ می‌زیسته، و در فاصلۀ این سالها، اثری با عنوان نزهة المجالس یا نزهة المجالس فی الاشعار تدوین کرده است (نفیسی، 444-448؛ دایرةالمعارف ... ، ذیل شروانشاهان). او در اثر خود بیش از 4 هزار رباعی، از حدود 300 تن از شاعران سده‌های 5-7ق / 11-13م فراهم آورده (منزوی، 3 / 1962)، و در پایان آن، 179 رباعی و یک قصیده نیز از سروده‌های خود بدانها افزوده است. این رباعیات و قصیده، پایۀ شعری وی را نشان می‌دهد که به باور محمدامین ریاحی (ص 65)، در حدی متوسط است.
جمال‌الدین شروانی اثر خود را به 17 باب و هر باب را به نمطهایی تقسیم کرده است تا بتواند رباعیات را از لحاظ موضوعی دسته‌بندی کند (قاسمی، 435). وی به‌جز سروده‌های شاعران گمنام، از شاعران مشهور ــ به خصوص شاعران اران و نخجوان ــ و دانشمندان و صوفیان نامدار، و نیز از پادشاهان رباعیاتی گرد آورده است که از لحاظ تاریخی و ادبی ارزش خاصی دارند (ریاحی، 3، 4).
از نزهة المجالس نسخۀ منحصر به فردی در کتابخانۀ سلیمانیه (استانبول، بخش جارالله)، به خط اسماعیل بن اسفندیار موجود است (آقابزرگ، 14 / 124؛ ریاحی، 5). این نسخه در 1364ش، به تصحیح و با مقدمۀ محمدامین ریاحی و با افزوده‌ها و توضیحات ارزشمندی، در تهران به چاپ رسیده است.

5. جمال‌الدین شیرازی

(ز 1316ق / 1898م)، شاعر سدۀ 14ق / 20م. جمال‌الدین لوّاف جمالی متخلص به جمال، دارای ذوقی سلیم بود، و در ادب فارسی و عربی دست داشت. او از آزادی‌خواهان فارس به شمار می‌رفت. اشعاری از نوع غزل و قصیده از وی بر جای مانده که نه تنها نشان از قدرت طبع و بیان او ست، بلکه انعکاس‌دهندۀ حوادث روزگار وی، یعنی جنگ اول جهانی (1914-1918م) و به شهادت رسیدن آزادی‌خواهان خطۀ فارس، به دستور انگلیسیها و عوامل آنان است. جمال شیرازی نام شهیدان این حادثه و تاریخ شهادت آنان (1334ق) را در قصیـدۀ مـوشح خـود بـازگـو کـرده است (نک‍ : رکن‌زاده، 1 / 956-961، 2 / 108-114).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ جمال‌الدین عبدالرزاق، دیوان، به کوشش حسن وحید دستگردی، تهران، 1320ش؛ خاقانی شروانی، دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، تهران، 1373ش؛ خواجه عبدالرشید، تذکرۀ شعرای پنجاب، لاهور، 1346ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال لاهوری و مجتبى مینوی، تهران، 1364ش؛ رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1338-1340ش؛ ریاحی، محمدامین، مقدمه و حاشیه بر نزهة المجالس جمال‌الدین شروانی، تهران، 1364ش؛ زامباور، نسب‌نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمدجواد مشکور، تهران، 1356ش؛ صبا، محمدمظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، تهران، 1343ش؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1361ش؛ قاسمی، ابوالفضل، «نزهة المجالس»، آینده، تهران، 1367ش، شم‍ 6، 7 و 8؛ منزوی، احمد، فهرستوارۀ کتـابهای فارسی، تهران، 1375ش؛ مینوی، مجتبى، تعلیقات بر راحة الصدور (نک‍ : هم‍ ، راوندی)؛ نفیسی، سعید، «زنان سخنور آذربایجان در سدۀ هفتم»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، تبریز، 1341ش، شم‍ 14؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعـراء، نسخۀ خطـی کتابخانـۀ ملـی ملک، شم‍ 4301؛ هـدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339ش.

علی کاتبی