جلفا

جُلْفا، شهرستان و شهری در استان آذربایجان شرقی در مجاورت جلفای جمهوری خودمختار نخجوان (ه‍ م).

1. شهرستان جلفا

این شهرستان با وسعتی حدود 670‘1 کمـ2 در منتهاالیه شمال غربی استان آذربایجان شرقی واقع است (عالم‌پور، 36؛ جغرافیا ... ، 43)؛ شهرستان جلفا از شمال به جمهوریهای ارمنستان و آذربایجان (جمهوری خودمختار نخجوان)، از شرق به شهرستان کلیبر و ورزقان، از جنوب به شهرستان مرند و از غرب به شهرستانهای خوی و ماکو در استان آذربایجان غربی محدود است ( اطلس ... ، 68).
شهرستان جلفا براساس تقسیمات کشوری (1385ش)، شامل 3 شهر به نامهای جلفا، هادی‌شهر (علمدار و گَرگَر) و سیه‌رود، دو بخش به نامهای مرکزی و سیه‌رود، و 5 دهستان است ( نشریه ... ، بش‍‌ ).
این شهرستان به صورت طولی در کرانۀ جنوبی رودخانۀ ارس به درازای 128 کمـ کشیده شده، و از جنوب به کوههای قره داغ و از غرب به شرق به رشته‌کوههای اوچ داغ، ماکاران و کیامکی و جنگلهای شمال آذربایجان شرقی محدود است («فرمانداری ... »، بش‍‌ ). زمینهای این شهرستان افزون بر رود ارس، از رودهای آق‌چای (به طول حدود 137 کمـ ) و قازان‌چای (بـه طول حـدود 28 کمـ ) آیری‌چای (به طول حدود 12 کمـ ) و حاجیلرچای (به طول حدود 65 کمـ ) و چند رود کوچک دیگر آبیاری می‌شود (جعفری، 96، 117، 199، 222، 254؛ افشین، 2 / 43، 71-72، 80). قرار گرفتن این منطقه در میان کوههای بلند سبب شده است تا بادهای باران‌آور مدیترانه‌ای قدرت نفوذ به این منطقه را نداشته باشند؛ از این‌رو، شهرستان جلفا یکی از کم‌باران‌ترین نقاط استان آذربایجان شرقی است و میزان بارندگی آن در سال از 280 میلی‌متر تجاوز نمی‌کند («فرمانداری»، بش‍ ؛ خاماچی، 302). آب و هوای این شهرستان، در تابستان گرم و در زمستان معتدل است (همانجا).
راه‌آهن جلفـا ـ تبـریـز (احـداث: ح 1293ش / 1914م)، از این شهرستان عبور می‌کند و از طریق پلی بر رود ارس، به راه‌آهن جمهوری آذربایجان متصل می‌شود (رئیس‌نیا، 1 / 45-46؛ ایرانشهر، 2 / 1476).
اساس اقتصاد شهرستان جلفا به سبب هم‌جواری با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان نخست بر فعالیتهای بازرگانی و سپس بر کشاورزی و صنایع دستی استوار است. کشاورزی در آنجا به‌سبب خشکی هوا رونق چندانی ندارد و عمدۀ زمینهای کشاورزی آن در حوالی هادی‌شهر (علمدار و گرگر) قرار دارد. قالی و گلیم‌بافی که دیرینگی بسیار در هادی‌شهر دارد، از مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان به شمار می‌آید ( فرهنگ ... ، 6 / 60).
شهرستان جلفا در سرشماری سال 1385ش، 579‘53 تن جمعیت داشته است («درگاه ... »، بش‍‌ ). مردم این شهرستان به زبان ترکی گفت‌وگو می‌کنند و شیعۀ دوازده امامی هستند ( فرهنگ ... ، 6 / 59).
این شهرستان آثار تاریخی و مکانهای دیدنی متعددی دارد که از آن جمله‌اند: کلیسای سنت استپانوس (یا کلیسای دره شام)، متعلق به سده‌های 4-6ق / 10-12م، با دیوارها و طاقهایی از سنگهای سفید و سیاه و نقوش برجسته (مشکور، 402؛ دیباج، 29؛ «بـه شهرستـان ... »، بش‍‌ ) و چندیـن کلیسـا و زیارتگاه دیگر واقع در منطقۀ دره شام («شرکت ... »، بش‍‌ )؛ بقایای پل ضیاءالملک منسوب به ضیاءالملک نخجوانی و کاروان‌سرای شاه عباس در 800 متری آن در غرب شهر جلفا؛ تپه‌ای باستانی معروف به کول تپه (تپۀ خاکستر) واقع در 44 کیلومتری شمال مرند («به شهرستان»، بش‍‌ )؛ و حمام تاریخی کردشت یا عباس میرزا در روستای کردشت، با معماری متعلق به سدۀ 12ق / 18م («شرکت»، نیز «ادارۀ کل ... »، بش‍‌ ). روستای اوشتبین واقع در مجاورت رود ارس که از مجموع 3 روستای هراس، سیاوشان و جعفرآباد تشکیل شده است و آثاری بازمانده از سده‌های 9 و 10ق در آنجا وجود دارد. خانه‌های قدیمی این روستا به سبک معماری دورۀ صفویه و قاجاریه است. ویرانه‌های آسیابی کهن موسوم به آسیاب خرابه در 27 کیلومتری هادی‌شهر، و آبشار واقع در نزدیک آن و برج دو زال از دیگر جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است (همان، نیز «به شهرستان»، بش‍‌ ).

شهر جلفا

این شهر در شمال شهرستان جلفا، در °45 و ´38 طول شرقی و °38 و´56 عرض شمالی و در ارتفاع 710 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 163) و جمعیت آن براساس سرشماری 1385ش، 983‘4 تن بوده است («درگاه»، بش‍‌ ).
فعالیت اقتصادی بیشتر مردم جلفا، به سبب موقعیت مرزی آن، خدمت در امور اداری، گمرکی و راه‌آهن است؛ این شهر به سبب قرار گرفتن در مسیر ورودی کشورهای ارمنستان و جمهوری آذربایجان، و سهولت دسترسی به کشورهای اروپایی و آسیایی یکی از مناطق مستعد برای تجارت به شمار می‌آید؛ از این‌رو، در 30 تیر 1376، از سوی شورای عالی مناطق آزاد تجارتی و صنعتی به عنوان منطقۀ ویژۀ اقتصادی شناخته شد («فـرمانـداری»، بش‍ ؛ خـامـاچـی، 303)؛ افـزون بـر فعـالیتهـای بازرگانی، این شهر به دلیل قرار گرفتن در کنار رود ارس، از منابع آبی مناسبی نسبت به دیگر نقاط شهرستان برای کشاورزی برخوردار است («فرمانداری»، بش‍‌ ).

مآخذ

«ادارۀ کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی» (نک‍ : مل‍ ، آذربایجان ... ؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به‌کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ ایرانشهر، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، تهران، 1343ش؛ «به شهرستان جلفا خوش آمدید» (نک‍ : مل‍ ، حیدربابا). پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ جغرافیای استان آذربایجان شرقی، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1385ش؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛ «درگاه ملی آمار» (نک‍ : مل‍ ، SCI)؛ دیباج، اسماعیل، آثار باستانی و ابنیۀ تاریخی آذربایجان، تهران، 1346ش؛ رئیس‌نیا، رحیم، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، تبریز، 1368ش؛ «شرکت عمران جلفا» (نک‍ : مل‍ ، جلفا 2)؛ عالم‌پور رجبی، مسعود، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، تهران، 1350ش؛ «فرمانداری جلفا» (نک‍ : مل‍ ، جلفا 1)؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1371ش؛ مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان باستانی و جمعیت‌شناسی آن، تهران، 1349ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، دفتر تقسیمات کشوری، تهران، 1388ش؛ نیز:

Eazarbayjan miras, www.eazarbayjanmiras.ir; Heydarbaba, www.heydarbaba.org; Jolfa. 1, www.jolfa. gov. ir; Jolfa 2, www.jolfa. org. tabriz; SCI, www.sci.org.ir / portal / faces / public / census 85.

لیلا رضایی