جلندهر

جَلَنْدْهَر، شهر و شهرستانی به همین نام در ایالت پنجاب، در شمال غربی کشور هندوستان. این نام در منابع دورۀ اسلامی به صورتهای جالَهنْدَر (حدود ... ، 205)، جالندهر (بیرونی، 164؛ ابوالفضل، 2 / 21)، چالندر (مسعود سعدسلمان، 155، 170) نیز آمده، و به سبب آنکه این منطقه میان دو رودخانۀ ستلج و بئاس قرار دارد، جلندهر دوآب نیز خوانده شده است (مینورسکی، 247؛ یاپ، 542).
شهرستان جلندهر با حدود 000‘167‘ 2 تن جمعیت (1387ش / 2008م) و حدود 401‘3 کمـ 2 وسعت در شمال ایالت پنجاب در دشت پنجاب ـ هاریانا واقع است («فرهنگ جهانی»،npn.؛ جانسن، 272-273) و بیشتر جمعیت آن‌را مسلمانان تشکیل می‌دهند. این شهرستان دارای خاکی رسوبی و حاصلخیز است و کشاورزی در آن بسیار رونق دارد («فرهنگ سلطنتی ... »، XIV / 222, 226, 231).
شهر جلندهر با 717‘857 تن جمعیت (2008م / 1387ش) بزرگ‌ترین شهر و مرکز شهرستان جلندهر به شمار می‌رود («فرهنگ جهانی»، npn.؛ جانسن، همانجا). جلندهر شهری کهن است و در اساطیر هندی بنیاد آن به شخصیتهای اساطیری نسبت داده شده است. این شهر مرکز پادشاهی کهن جلندهر یا تریگارتا بوده (دی، 80 ؛ ERE, VII / 475)، و خانوادۀ سلطنتی آن از کهن‌‌ترین خانواده‌های سلطنتی هند به شمار می‌رفته است (کانینگم، I / 116, 117).
جلندهر از مراکز مهم آیین بودایی در هند بوده است و در زمان پادشاهی کانیشکا در حدود سال 100م چهارمین انجمن یا شورای بزرگ بودایی به روایتی در جلندهر برگزار شد که در آن 18 فرقۀ بودایی و نمایندگان دو مکتب «هینه یانه» و «مهایانه» حضور داشتند و به حل و فصل اختلافات گوناگونی که این فرقه‌ها را برضد یکدیگر برمی‌انگیخت، پرداختند (جلالی، 608). در نیمۀ نخست سدۀ 1ق / 7م یعنی زمانی که آیین بودا در بیشتر نواحی شمال هند رو به زوال داشت (ERE، همانجا)، به نوشتۀ هیوئن تسیانگ زایر بودایی چینی، مهم‌ترین آیین در ناحیۀ جلندهر به شمار می‌رفت. به گزارش او در آن روزگار در آن سرزمین حدود 50 صومعۀ بودایی دایر بوده که در آنها بیش از دو هزار طلبۀ علوم دینی به آموزشهای دینی اشتغال داشتند (واترز، 296). آیین بودا تا استیلای مسلمانان بر این ناحیه در سدۀ 5 ق / 11م همچنان مهم‌ترین آیین در آنجا بود (ERE، همانجا).
در سدۀ 4ق / 10م مؤلف حدودالعالم، جلندهر را شهری واقع در ناحیه‌ای کوهستانی و سردسیر وصف کرده که از مستملکات راجۀ قنوج به شمار می‌رفته است و در آنجا پارچه‌های مخمل و دیگر پارچه‌ها با طرحهای ساده و منقش بافته می‌شده، و در اطراف شهر درختانی با خواص دارویی وجود داشته است که میوه‌های آن را به دیگر جاها صادر می‌کرده‌اند (ص 205).
مسعود سعدسلمان از شعرای معروف پارسی‌گو برای مدتی در زمان فرمانروایی سلطان مسعود سوم غزنوی (سل‍ 492-508‌ق / 1099-1114م) حکـومت جلندهـر را برعهـده داشـت (نک‍ : رشیدیاسمی، «ل» ـ «لد»).
در زمان استیلای مسلمانان بر جلندهر این سرزمین بخشی از ایالت لاهور به شمار می‌رفت. در نیمۀ اول سدۀ 9ق / 15م که سلطۀ حکومت دهلی ضعیف شد، جلندهر دستخوش ناآرامیهایی گردید (داف، 307؛ فرهنگ سلطنتی»، XIV / 223). آدینه‌بک آخرین حکمران بزرگ جلندهر در دوران کاهش نفوذ مسلمانان در پنجاب در برقراری تعادل میان پادشاه دهلی و نیروهای سیک و احمدشاه درانی نقش مهمی داشت، اما سرانجام در 1170ق / 1757م سیکها آنجا را به آتش کشیدند (همانجا).
مشهورترین حادثۀ تاریخی دوران معاصر در این منطقه، انقلاب 1273ق / 1857م نیروهای بومی برضد ارتش انگلیس در جلندهر بود که آن را مقدمۀ انقلاب بزرگ آزادی‌خواهی ملت هند دانسته‌اند (نک‍ : بال، I / 402-405). از آثار مشهور برجا مانده در جلندهر آرامگاههای نکودار و نور جهان‌سرا ست («فرهنگ سلطنتی»، XIV / 224).
از دانشمندان منسوب به جلندهر، قاضی صدرالدین قریشی عباسی جلندهری و بایزید ــ مشهور به پیر روشن مؤسس فرقۀ روشنیه در سـدۀ 10ق / 16م ــ هستند. حافظ جلندهری نیز از پیشروان ادبیات نوین اردو از دیگر منسوبان به این شهر است (نک‍ : بختاورخان، 2 / 423؛ میرزا، 973-974؛ تیتوس، 107).

مآخذ

ابوالفضل علامی، اکبرنامه، کلکته، 1879م؛ ‌بختاورخان، محمد، مرآة العالم: تاریخ اورنگ‌زیب، به کوشش ساجده، س. علوی، لاهور، 1979م؛ بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، حیدرآباد دکن، 1377ق / 1958م؛ جلالی‌نائینی، محمدرضا، هند در یک نگاه، تهران، 1375ش؛ حدودالعالم، به کوشش مینورسکی و دیگران، تهران، 1372ش؛ رشیدیاسمی، غلامرضا، مقدمه بر دیوان مسعود سعد سلمان (هم‍ )؛ مسعود سعد سلمان، دیوان، به کوشش غلامرضا رشید یاسمی، تهران، 1339ش؛ نیز:

Ball, Ch., Indian Mutiny, New Delhi, 1981; Cunningham, A., The Ancient Geography of India, Varanasi, 1963; Dey, N. L., The Geographical Dictionary of Ancient and Mediaeval India, New Delhi, 1984; Duff, C.M., The Chronology of Indian History, Delhi, 1972; ERE; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1908, Johnson, B.L.C., Geographical Dictionary of India, New Delhi, 2002; Minorsky, V., Commentary on Ḥudūd al-ʿĀlam, London, 1937; Mirza, M.W., «Urdu», Struggle for Freedom, ed.R.C. Majumdar, Bombay, 1969; Titus, M.T., Indian Islam, New Delhi, 1979; Watters, Th., On Yuan Chwang’s Travels in India, Delhi, 1973; The World Gazetteer, www. world-gazetter.com; Yapp, M.E., Strategies of British India, Oxford, 1980.

پرویز امین