جغبوب

جَغْبوب، واحه و شهری کوچک در شمال شرقی لیبی در حدود مرزهای آن کشور با مصر. نام آن را جَرَبوب و جِیَرَبوب هم نوشته‌اند. جغبوب بر سر راه کهن و مهمی است که از درۀ نیل تا طرابلس امتداد یافته، و در گذشته محل عبور کاروانهای بازرگانی و حجاج بوده است (نک‍ : حشائشی، 87، 104؛ بریتانیکا؛ رایت، 85؛ رکلو، XI / 2, 14؛ مارتل، 47).
جغبوب شهرت خود را مدیون طریقت سنوسیه است که در 1272ق / 1856م بنیان‌گذار آن یعنی محمد بن علی سنوسی همراه به همراه خانواده، پیروان و خدمتگزاران خود از قاهره به این مکان آمد و زاویۀ اصلی طریقت سنوسیه را در آنجا بنا نهاد (رکلو، همانجا؛ «کتاب ... »، 124؛ EI2).
با انتقال مرکز طریقت سنوسیه به جغبوب جمعیت آن به‌تدریج رو به افزایش گذاشت (خدوری، 8) و وضع بازرگانی به‌سبب برقراری امنیت در راهها و ایجاد روابط بازرگانی با ودای، برنو، چاد و سودان رونق گرفت (نک‍ : حشائشی، 168-169). افزون بر این، جغبوب به مرکزی برای نشر علوم اسلامی بدل شد و دانشمندان بسیاری در زاویۀ آن که دارای کتابخانه‌ای غنی بود، به تدریس تفسیر قرآن و مباحث فلسفی و علمی جدید می‌پرداختند و طالبان علم بدان سو رو می‌نهادند. با رونق گرفتن جغبوب، مسجدی عظیم و بناهایی شکوهمند در آنجا برپا گردید. رکلو که در اواخر سدۀ 13ق / 19م از آنجا دیدار کرده، در توصیف آن بناها نوشته است که نمای این بناهای باشکوه در آبهای دریاچه‌ای که در نزدیکی آن واقع بوده، چشم‌اندازی زیبا و شکوهمند داشته است (نک‍ : XI / 14؛ حشائشی، 87).
در 1314ق / 1896م با عزیمت محمد المهدی، پسر بنیان‌گذار طریقت سنوسیه به کُفره و انتقال مرکز آن به آنجا، جغبوب رو به انحطاط نهاد؛ با این حال، مرکز علمی آن همچنان پس از الازهر مقام دوم را در افریقا داشت (رایت، همانجا).
ایتالیاییها که در آن زمان لیبی را در تصرف خود داشتند، از گسترش جنبش سنوسیها بیمناک، و درصدد سرکوب آن بودند و از اوایل سدۀ 14ق / 20م قصد تصرف جغبوب را داشتند، اما به سبب آنکه این ناحیه در آن زمان بخشی از خاک مصر به شمار می‌رفت، به این هدف خود دست نیافتند؛ تا آنکه پس از کنفرانس صلح 1919م، ایتالیا با پیگیریهای خود موفق شد در 1921م / 1300ش آنجا را اسماً ضمیمۀ مستعمرات خود کند. ایتالیا از 1924م / 1303ش آمادۀ از میان برداشتن سنوسیها شد و در 1926م / 1305ش جغبوب را رسماً به تصرف درآورد (بروشین، 229-230). این شهر تا شکست ایتالیا در جنگ جهانی دوم، در تصرف آنها بود. در 1941م / 1320ش نیروهای انگلیسی جغبوب را تصرف و آن را ضمیمۀ سیرنائیک کردند (EI2؛ عفیفی، 189-190).

مآخذ

بروشین، ن. ا.، تاریخ لیبیا، ترجمۀ عماد حاتم، بیروت، 2001م؛ حشائشی، محمد، الرحلة الصحراویة، تونس، 1988م؛ عفیفی، عبدالحکیم، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت، 1421ق / 2000م؛ نیز:

Area Handbook for Libya, Washington, 1969; Britannica, 1989; EI2; Khadduri, M., Modern Libya, Baltimore, 1963; Martel, A., La Libye 1835-1990, Paris, 1991; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1884; Wright, J., Libya, Chad and the Central Sahara, London, 1989.

پرویز امین