جعفر، امامزاده

جَعْفَر، اِمامْزاده، آرامگاه جعفر بن علی، از نوادگان امام سجاد (ع)، کـه همراه خانقـاه شاهرخ، امامزاده محمد (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، و برج چهل دختران (ه‍ م) مجموعه‌ای را در مرکز شهر کنونی دامغان تشکیل داده است.

امامزاده جعفر

تاریخ دقیق ساخت این امامزاده مشخص نیست، اما بنای آغازین آن را از دورۀ سلجوقی (ویلبر، 111؛ مشکوٰتی، 284؛ عدل، 173) و پیش‌تر از آن می‌دانند (طاهریا، 106؛ پیرنیا، 32).

این بنای آجری، مربع گنبدپوشی با مجموعۀ ایوان ورودی در ضلع جنوبی و 4 برج مدور در گوشه‌ها ست؛ از این رو، بنا از بیرون مستطیل شکل و از داخل مربع است، و در هر چهار ضلع بنا یک راه ورود به داخل وجود دارد (کشاورز، 91؛ طاهریا، 108؛ امامزاده ... ، بش‍ ؛ تحقیقات ... ). در نمای بیرونی هر یک از جبهه‌های شرقی و غربی، 4 طاق به چشم می‌خورد که ورودیها در طاق نمای عمیق واقع در میان مربع بنا قرار دارند.
در جبهۀ غربی، طاق نمای جنوبی نسبت به 3 طاق نمای دیگر ارتفاع کمتری دارد، و بالای طاق‌نمای ورودی دارای یک نیم طاق است، اما اندازۀ طاق‌نماها در جبهۀ شرقی یکسان است. در هر یک از جبهه‌های شمالی و جنوبی 3 طاق نما تعبیه شده، و ورودیها در طاق‌نمای میانی قرار دارند. اندازۀ طاق‌نماها در ضلع‌شمالی یکسان است، اما ضلع جنوبی که ایوان و ورودی اصلی بنا در آن جای دارد، بخش مرتفع بنا را تشکیل می‌دهد، به طوری‌که گنبد در پشت یک پیش‌طاق بلند کمتر دیده می‌شود. در این ضلع طاق مرتفع تیزه‌داری با آجرچینی جناغی در میان دو طاق‌نمای کوتاه‌تر قرار دارد و اکنون تنها راه ورود به داخل بقعه محسوب می‌شود (تحقیقات). دو اتاق کوچک در دو سوی طاق میانی قرار دارد که راه دسترسی به آنها از بیرون بنا، در میان طاق‌نماهای کوتاه‌تر است، و پلکانهایی که در اتاق غربی قرار دارد، به پشت بام راه می‌یابد (طاهریا، همانجا؛ نقشۀ بنا، تحقیقات). داخل بنا نیز به شکل مربع است و ورودیهای چهارگانه به صورت 4 فرو رفتگی در میان اضلاع دیده می‌شوند.
برای برپایی گنبد، چهارگوش داخلی بنا در ارتفاع زیر گنبد به 8 نیم طاق تقسیم شده است و سطح داخل گوشواره‌ها با مقرنسهای آجری تزیین شده‌اند، که از نمونه‌های جالب توجه و کم نظیر گوشواره سازی هستند. گنبد دو پوستۀ بنا از داخل دارای آجرچینی جناغی و از خارج شلجمی شکل و پلکانی است (پیرنیا، 32، 34، 37، تصویرها؛ مشکوٰتی، طاهریا، همانجاها؛ اعتماد السلطنه، 3 / 272؛ امامزاده، بش‍ ؛ تحقیقات).
دو کتیبۀ سنگی از دورۀ تیموریان به خط ثلث در دو سوی دیوار ایوان نصب شده است. متن کتیبۀ شرقی در رابطه با کاهش مالیاتهای دریافتی شهر دامغان، با تاریخ محرم 851 است، و دور سنگ صلوات بر پیامبر (ص) و ائمه (ع) نوشته شده است. کتیبۀ غربی وقف‌نامۀ عایدات زمینهای سیف‌الدین علی جهت تعمیر و نگهداری بنای امامزاده جعفر و خانقاه شاهرخ، و تأمین معیشت خادمان و زائران‌آن به تاریخ محرم 815 است. دوراین کتیبه آیاتی از قرآن مجید نوشتـه‌شده است (نک‍ : اعتمـادالسلطنه، 3 / 274-277؛ خانیکف، 87؛ طاهریا، 134-137؛ کشاورز، 92-96؛ گلمبک، I / 376). یک نسخه دستخط از وقف‌نامۀ دیوار غربـی در سازمان اوقاف نگهداری می‌شود که همان تاریخ و مضمون وقف‌نامۀ سنگی را دارا ست، اما انشای آن کاملاً متفاوت است، و در پشت آن نیز وقف‌نامۀ دیگری مربوط به امامزاده‌جعفر باتاریخ 948 ق نوشته‌شده است‌(نک‍ : شیخ‌الحکمایی، 58-68).
ازاره‌های دیوار‌های دو سوی ایوان، در گذشته تا حد کتیبه‌ها دارای پوشش کاشیهای زرین فام بوده که به تدریج به سرقت رفته، و پس از مدتی فقط کاشیهای بالای مدخل ورودی باقی مانده است. این کاشیها ستاره‌ای و صلیبی شکل 8 و 12 پر، با نقوش انسانی، جانوری و گیاهی، و برخی دارای حاشیه‌ای در پیرامون، با اشعار فارسی و عربی به خط نسخ تعلیق مانند و تاریخ 665 ق بود‌ه‌اند. پژوهشگران با توجه به نقوش انسانی و جانوری آنها ــ که در تزیینات بناهای مذهبی مسلمانان رایج نیست ــ معتقدند که این کاشیها از بنای دیگری به امامزاده جعفر منتقل شده بودند. اکنون کاشیهای معرق آبی و سرمه‌ای جدید جایگزین آنها شده است و کاشیهای زرین فام یاد شدۀ بنا در موزه‌های لوور، برلین و برخی مجموعه‌های شخصی پراکنده‌اند (اعتماد السلطنه، 3 / 273-274؛ ویلبر، 111؛ واتسن، 133، تصویر 110؛ اتینگهاوزن، 1679؛ طاهریا، 110؛ کشاورز، 91؛ بئر، 557).
در میان بقعه، ضریح فلزی مشبکی قرار دارد که سکوی قبر درون آن، شامل پایۀ گچ‌بری به خط کوفی با تزیینات گل و برگ (آیة‌الکرسی)، چند ردیف آجرساده بر روی پایۀ گچ‌بری، و سنگ قبر مرمر سفیدی است که در سالهای اخیر نصب شده است (طاهریا، 109؛ تحقیقات). درگذشته صندوق چوبی منبت‌کاری شده‌ای بر روی قبر قرار داشت که کتیبۀ دور صندوق شامل سورۀ هل اتى، انا فتحنا، آیة‌الکرسی، ناد علی، صلوات کبیره، و لا فتى الّاعلی بود؛ رقم سازندۀ صندوق: «استاد نظام الدین بن استاد علی بن علی نجار»، و بانی آن: استاد محمد ابن صفار دامغانی» و تاریخ ساخت، که نام ماه و رقم صدگان آن از میان رفته است «شهر ... سال اربع وستین و ... » بود؛ اعتماد السلطنه رقم صدگان سال از بین رفته را «سبعمائه» (700ق) حدس می‌زند. سنگ سیاه رنگی که دارای نسبِ امامزاده و سورۀ توحید به خط کوفی بوده و به صورت عمودی بر روی مزار قرار داشته، همچنین کتیبه‌ای حاوی نسب امامزاده بر دیوار شمالی، و نیز دو سنگ مزار متعلق به شاه طاهر بن مراد الحسنی به تاریخ 907 یا 967ق، و صالحه سلطان خانم به تاریخ 957ق نزدیک صندوق چوبی صحن داخلی قرار داشته‌اند که امروزه دیگر اثری از آنها دیده نمی‌شود (اعتماد السلطنه، 3 / 272- 273، 278؛ خانیکف، همانجا؛ طاهریا، 108-109؛ کشاورز، همانجا؛ «برنامه ... »، 27؛ تحقیقات). دیوارهای داخلی بقعه تا پایۀ گنبد با گچ سفید شده‌اند (تحقیقات) که در زمان بازدید اعتماد السلطنه نیز چنین بوده است (3 / 272). بنای امامزاده جعفر به شمارۀ 82 به ثبت تاریخی رسیده است (مشکوٰتی، 284).

خانقاه شاهرخ

در گوشۀ جنوب شرقی امامزاده جعفر و متصل به آن، بنای مربع گنبدپوش کوچکی قرار دارد که «خانقاه یا قبر شاهرخ» نامیده می‌شود. بنا از آجر ساخته شده و هر ضلع آن 8 / 5 متر، و ارتفاع آن 12 متر است ( امامزاده، بش‍ ؛ عدل، 173؛ طاهریا، 124). در هر چهار ضلع بنا، 3 طاق‌نمای کم عمق وجود دارد که طاق‌نماهای میانی پهن‌ترند، و به داخل بنا راه می‌یابند. طاق‌نماهای دو سوی هر ضلع دارای طاق جناغی هستند، و در محل بندهای عمودی آجرهای نمای خارجی بنا، قطعات کوچکی از کاشی فیروزه‌ای رنگ نشانده شده است (تحقیقات).
ورودی اصلی در ضلع غربی واقع است که با 4 پله به داخل بنا راه می‌یابد و پیرامون آن با نوار باریکی از کاشی معرق شامل طرحهای گل و برگ به رنگ سفید و زرد و فیروزه‌ای بر زمینۀ لاجوردی تزیین شده است. پشت بغلهای طاق‌نماهای دو سوی آن نیز دارای همین کاشی‌کاری معرق است. در بخش بالای درگاه ورودی، کتیبه‌ای از خشت کاشی، به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی حاوی عبارت «بناء هذه العمارة فی ایام دولة السلطان الاعظم شاهرخ بهادر خلد الله ملکه» دیده می‌شود (اعتمادالسلطنه، 3 / 278؛ طاهریا، خانیکف، همانجاها؛ تحقیقات).
نمای داخل بنا اکنون بدون تزیین است و دیوارها گچ اندوند، اما در آغاز دهۀ 1350ش / 1970م ازارۀ آن با پوشش کاشیهای سبز رنگ 6 ضلعی گزارش شده است. سقف مسطح کاذبی که در مرمتهای متعدد ایجاد شده، نمای داخلی گنبد و 4 گوشوارۀ آن را پنهان کرده است. نمای خارجی گنبد از آجر ساده، و ارتفاع آن 75 / 2 متر است (عدل، 185، 174؛ تحقیقات). در وقف‌نامۀ امامزاده جعفر سهمی از موقوفات برای افروختن چراغ در خانقاه تعیین شده‌است (نک‍ : اعتمادالسلطنه، 3 / 276؛ شیخ‌الحکمایی، 60).
هیلنبراند به رغم کتیبۀ سردر، که زمان برپایی بنا را به عصر شاهرخ تیموری (سل‍ 807-850ق / 1404-1446م) می‌رساند، بر اساس نشانه‌هایی از یک کتیبۀ کوفی، از آجر تراش ــ که خود در محل دیـده ــ و بندهای عمودی کاشی در نمای بیرونی بنا، و مقایسه بـا نمونـه‌های مشابـه دورۀ سلجوقیان (حک‍‌ 431-590 ق / 1040-1194م)، زمان ساخت بنا را دورۀ سلجوقی و کاربری اولیۀ آن را آرامگاه می‌داند، که در دوره شاهرخ تیموری مرمت شده، و تغییر کاربری یافته است (ص 161؛ نیز نک‍ : عدل، 179-180).

امامزاده محمد

در ضلع جنوب غربی بنای امامزاده جعفر، بقعه‌ای که آن را آرامگاه امامزاده محمد، از فرزندان امام موسى کاظم (ع) می‌دانند، قرار دارد. بنا از آجر ساخته شده و نقشۀ آن 8 ضلعی، به مساحت 75 مـ 2 است. ورودی در سمت شرق بنا قرار دارد و آثاری از تزیینات گچ‌بری و نقاشی بر 3 قاب مستطیل شکل بر بالای ورودی بنا باقی است. نمای داخلی گچ اندود، و بدنۀ 8 ضلعی آن در بخش پایۀ گنبد تبدیل به 16 ضلعی شده، و گنبد بر روی آنها شکل گرفته است. اعتماد السلطنه در زمان بازدید خود به گور گچ‌اندودی اشاره می‌کند که صندوق مربع مستطیل چوبی و بدون سقفی بر روی آن قرار گرفته بود (3 / 278). اکنون به جای آن ضریح فلزی به گرد مزار قرار دارد. در سالهای اخیر نمای خارجی بنا با آجر بازسازی شده است. بنا فاقد کتیبۀ زمان احداث و مرمت است ( امامزاده، بش‍ ؛ تحقیقات).

مآخذ

اعتماد السلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، 1355ش؛ امامزاده سید جعفر دامغان، راهنمای بازدید از استان سمنان، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان؛ «برنامۀ پیشنهادی تعمیرات در سال 1357ش امامزاده جعفر»، ایکوداک (مل‍‌ )؛ پیرنیا، محمدکریم، «گنبد در معماری ایران»، اثر، تهران، 1350ش، شم‍ 20؛ خانیکف، ن. و.، سفرنامه، ترجمۀ اقدس یغمایی و ابوالقاسم بی‌گناه، مشهد، 1375ش؛ شیخ الحکمایی، عمادالدین، «وقف‌نامۀ کهن امامزاده جعفر دامغان»، میراث جاویدان، تهران، 1373ش، س 2، شم‍ 5؛ طاهریا، محمدعلی، دامغان شش هزار ساله، دامغان، 1347ش؛ کشاورز دامغانی، علی اصغر، صددروازه، تهران، 1352ش؛ مشکوٰتی، نصرت الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ نقشۀ بنای امامزاده جعفر، آرشیوسازمان میراث فرهنگی دامغان؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:

Adle, Ch., «Note sur le Qabr-i Šāhruḫ de Damghan», Le Monde Iranien et l’Islam , Paris, 1974, vol. II; Baer, A., «Ornament and Pattern, V,1(ii): Islamic Lands: Motifs and Their Transformation», The Dictionary of Art , London, 1998, vol. XXIII; Ettinghausen, R., «Ceramic Art in Islamic Times», A Survey of Persian Art , Tehran, 1977, vol, IV; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan , Princeton / New Jersey, 1988; Hillenbrand, R., «Mosques and Mausolea in Khurāsān and Central Iran», Iran , 1971, vol. IX; Ichodoc , www. ichodoc. ir / scripts / www i 32. exe; Watson, O., Persian Lustre Ware , London, 1985; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran (The Ilkhānid Period), Princeton / New Jersey, 1955.

مریم همایونی افشار