جعفر، امامزاده

جَعْفَر، اِمامْزاده، یا بقعۀ جعفریه، از بناهای نادر دورۀ مغولی در اصفهان، و آرامگاه جعفربن‌مرتضى، از مشاهیر سدۀ 8 ق / 14م. این بنا در محلۀ میدان کهنه در حاشیۀ خیابان هاتف واقع است. بنا از گونۀ آرامگاههای برجی شکل است که ساخت آنها از سدۀ 5 ق / 11م آغاز شده، و تا سدۀ 8 ق / 14م و حتى پس از آن در مناطق مرکزی ایران و آذربایجان ادامه داشته است (نک‍ : پوپ، «معماری ایران»، 95؛ گدار، II(1) / 36).
نقشۀ بنا 8 ضلعی گنبددار، به ارتفاع 11 و قطر 7 متر، ساخته شده از آجرهای 21×21×5 سانتی‌متر، با تزیینات کاشی‌کاری معرق و خامۀ کاشی است. اگرچه ظاهر و جزئیات معماری بنا شبیه مقبرۀ چلبی‌اوغلی (ه‍ م) در سلطانیه است، که زمان برپایی آنها به یکدیگر بسیار نزدیک است، اما امامزاده جعفر نیز همچون نمونه‌های پیشین خود از تناسبات متعادل‌تری برخوردار است و تفاوتهای جالب منطقه‌ای را نمایش می‌دهد (ویلبر، 161؛ بلر، 14؛ نیز نک‍ : هنرفر، 300؛ پوپ، «معماری اسلامی ...»، 1099؛ جاوری، 2).

بنای امامزاده جعفر درگذشته میان صحن وسیع باغ مانندی محصور در خانه‌ها قرار داشته، اما به‌تدریج بخش اعظم آن را خانه‌های پیرامون اشغال کرده، و اکنون آن صحن به صورت خانه‌های مسکونی درآمده است. فضای ضلع شمالی آن طوری اشغال شده که نیمی از بنای بقعه درون یکی از خانه‌های مجاور قرار گرفته و دیوار جداکننده، به بدنۀ بنای امامزاده جعفر متصل شده است (نورصادقی، 153؛ هنرفر، همانجا؛ بلر، 15، تصویر 18). به هنگام گودبرداری یکی از همین خانه‌ها به طور اتفاقی بخشی از پی جبهۀ شمالی آرامگاه نمایان، و مشخص شد که برای برپایی آن زیرسازی صورت نگرفته، و بنا بر روی آوار بناهای دوره‌های پیشین احداث شده است؛ همچنین پدیدار شدن چندین گور حاکی از احتمال وجود گورستانی در پیرامون برج در زمان برپایی آن است ( گزارش ... ، بش‍‌ ).
پایۀ بنا از آجر و بر صفه‌ای که امروزه کمی از زمینهای اطراف بلندتر است، قرار دارد. هریک از اضلاع برج در بدنۀ بیرونی دارای یک طاق‌نمای تیزه‌دار است که پشت بغلهای آنها با تزیین تلفیقی آجر و کاشی معرق فیروزه‌ای و لاجوردی‌رنگ پر شده‌اند. بالای پنجره‌هایی که اکنون مسدودند و احتمالاً در زمانی پس از ساخت بنا تعبیه شده‌اند، در اضلاع جنوبی، غربی، و شمالی لوحهای مستطیل حاوی کتیبه به خط ثلث از کاشی سفید بر زمینۀ لاجوردی وجود دارد که به ترتیب شامل عبارات «قال النبی علیه‌السلام»، «الدنیا مزرعة الآخرة» و «الدنیا داحة و ترکها راحة» است (نیکزاد، 121؛ هنرفر، 302؛ ویلبر، همانجا؛ نیز نک‍ : قدسی، 148، تصویر بالای صفحه).
ورودی بنا واقع در ضلع شرقی، درون طاق‌نمایی مانند طاق‌نماهای دیگر بدنۀ بنا واقع است، و پیرامون آن را حاشیۀ پهن برجسته‌ای از آجرچینی خفته راسته قاب گرفته است. فضای بالای سردر به دو بخش تقسیم شده است: بخش پایین شامل نوار باریکی از کاشی معرق در پیرامون، نقوش اسلیمی از کاشی معرق سفید و فیروزه‌ای بر زمینۀ لاجوردی، و کتیبه‌ای در یک سطر، حاوی نام مرمتگرهای بنا، «یدالله عبدالرزاق و معارفی»، و تاریخ مرمت آن «1328ش» است. در بخش بالا، کتیبۀ 6 سطری از کاشی معرق به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی شامل صلوات کبیره دیده می‌شود، و پشت بغلها را نقوش اسلیمی کاشی‌کاری معرق فرا گرفته است (هنرفر، 301؛ نیکزاد، ویلبر، همانجاها؛ جاوری، 4).
قرنیز بیرونی بنا با کاشیهای آبی و سفید تزیین شده است و در حاشیۀ زیر قرنیز، دو نوار کتیبه پیرامون بنا می‌گردد. کتیبۀ پایینی شامل آیةالکرسی به خط ثلث سفید از کاشی معرق بر زمینۀ لاجوردی با نقوش اسلیمی فیروزه‌ای رنگ است و در پایان عبارت «فی سنة ... عشرین و سبعمائة»، تاریخ بنا را دربر دارد که رقم یکان آن از میان رفته است. در زمان تعمیر بنا، بر اساس تاریخ سنگ مزار درون بقعه «725ق»، تاریخ آن تکمیل و «خمس» به ابتدای عبارت افزوده شد. دو ردیف حاشیۀ باریک از کاشی معرق سفید و فیروزه‌ای بر زمینۀ لاجوردی بالا و پایین کتیبۀ فوق دیده می‌شود. کتیبۀ بالایی به خط کوفی ساده از خامۀ کاشی به صورت برجسته بر زمینۀ کاشی فیروزه‌ای آیات 164-168 سورۀ آل عمران را دربر دارد، و بالای کتیبه تا زیر قرنیز با نقوش هندسی از کاشی معرق لاجوردی و آجر بر همان زمینۀ کاشی فیروزه‌ای تزیین شده است (هرتسفلد، 71؛ هنرفر، 300؛ نیکزاد، 120-121؛ جابری، 191-192؛ جاوری، بلر، گدار، همانجاها).
گنبد آجری بنا طرحهای ساده‌ای از کاشی آبی را نمایش می‌دهد که در زمان مرمت بنا ایجاد شده‌اند؛ این گنبد از لبۀ قرنیز بیرونی برج کمی عقب‌تر است (هنرفر، ویلبر، همانجاها). به اعتقاد گدار، گنبد هرمی‌شکلی بر روی گنبد فعلی وجود داشته که فرو ریخته است (همانجا). دیولافوا نیز در سفرنامه‌اش هنگام بازدید از این بقعه، مشابه چنین نظری را ابراز داشته است (ص 40-41)، اما ویلبر آن را رد می‌کند و معتقد است که لبۀ میان بالای قرنیز و پایۀ گنبد کنونی، پهنای کافی برای استوار شدن پایۀ پوستۀ بیرونی گنبد را که روی آن قرار گیرد، ندارد (همانجا). نمای داخل بنا نیز 8 ضلعی و دیوارهای آن آجری و بدون تزیین است، اما تقسیمات طاق‌نماهای بدنۀ بیرونی را منعکس می‌کند. بر هر ضلع داخلی یک طاق‌نما که از 4 / 1 متری کف فضای داخلی آغاز می‌شود، ساخته شده است (همانجا).
منطقۀ انتقالی 8 ضلعی به دایره برای اجرای گنبد، با کمک فن طاق‌بندی به انجام رسیده، و از 16 طاق دیواری تشکیل یافته که خود روی 8 نیم‌طاق قرار گرفته است. این شیوه از دورۀ سلجوقی تداوم یافته است. گنبد بیضی‌شکل که روی آن آجرچینی معمولی با دایره‌های متحدالمرکز است، از منطقۀ انتقالی به بالا ساخته شده است و در بالای پایۀ گنبد یک پنجرۀ مستطیلی وجود دارد و سوراخهای چوب‌بست در 3 سطح دیده می‌شود (همانجا).
بقعه فاقد سردابۀ تدفین است، ولی در میان بنا سنگ قبر صندوقی بزرگ قرار دارد که همۀ وجوه آن با نقوش برجستۀ گیاهی قالب‌بندی، و با کتیبه‌هایی به خط ثلث پوشیده شده است (جاوری، 2-3). مهم‌ترین کتیبۀ آن بر رویۀ سنگ حاوی نسب‌نامه و نام صاحب آرامگاه است که تاریخ «محرم من سنة خمس و عشرین و سبعمائة» (محرم سال 725ق) در آن ثبت شده است (جزی، 181). بر دو طرف بدنۀ سنگ در فاصلۀ طاق‌نماهای تزیینی کنده‌شدۀ سرشار از نقوش اسلیمی، عبارات «قال النبی علیه السلٰم»، «الدنیا مزرعة الآخرة»، «القبر صندوق العمل» و «المؤمن حی فی الدارین» دیده می‌شود و بخش بالای پیرامون بدنه به همان روش کتیبۀ رویۀ سنگ آراسته شده است. در چهارگوشۀ این سنگ برجستگیهایی همانند شعلۀ برافروخته، اضافه شده که همگون با سنگ مزار بقعۀ پیر بکران است که به همین دوره تعلق دارد. پیرامون این سنگ مزار تا چندی پیش ضریحی چوبی با تزیینات گره قرار داشت که ضریح فلزی کنونی جایگزین آن شده است (جاوری، 3-4).
اگرچه بنای امامزاده جعفر به‌طورگسترده مرمت و بازسازی‌شده، اما به سبب دارا بودن تناسبات متعادل و استفاده از رنگ سفید در کاشی‌کاری معرق آن برای نخستین‌بار، درخور اعتنا ست، و به شمارۀ 198 به ثبت تاریخی رسیده است (بلر، 16؛ مشکوٰتی، 37).

مآخذ

جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، اصفهان، 1322ش؛ جاوری، محسن، «امامزاده جعفر» (یادداشتهای شخصی)؛ جزی، عبدالکریم، حواشی و ملحقات سیدمصلح‌الدین مهدوی، اصفهان، 1328ق؛ رضانیا، سعید، تصویر امامزاده جعفر اصفهان، اصفهان، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1383ش؛ قدسی، منوچهر، خوشنویسی در کتیبه‌های اصفهان، اصفهان، 1378ش؛ گزارش عملکرد میراث فرهنگی استان اصفهان، تعمیرات امامزاده جعفر در شش ماهۀ اول سال 1359ش؛ مشکوٰتی، نصرت الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ نورصادقی، حسین، اصفهان، تهران، 1316ش؛ نیکزاد امیرحسینی، کریم، ابنیۀ تاریخی اصفهان، اصفهان، 1335ش؛ هرتسفلد، ارنست، «خطابۀ آقای هرتسفلد»، ترجمۀ مجتبى مینوی، مجموعۀ انتشارات قدیم انجمن آثار ملی، تهران، 1351ش؛ هنرفر، لطف الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش؛ نیز:

Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam, 1250-1800, New Haven / London, 1994; Dieulafoy, J., La Perse, la Chaldée et la Susiane, Paris, 1887; Godard, A., Āthār-é Īrān, Haarlem, 1937; Pope, A. U., «Islamic Architecture: Fourteenth Century», A Survey of Persian Art, ed. A. U. Pope, Tehran, 1969, vol. III; id, Persian Architecture, London, 1965; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran (The Ilkhānid Period), Princeton / New Jersey, 1955.

مریم همایونی‌افشار