جعبر، قلعه

جَعْبَر، قَلْعه، قلعه‌ای تاریخی در استان رقه در کشور سوریه. در منابع متقدم دورۀ اسلامی از این قلعه با نام دَوْسَر یاد شده است (ابن‌خردادبه، 72؛ طبری، 10 / 81). دوسر برگرفته از نامی است که این منطقه در پیش از اسلام و آغاز دورۀ اسلامی بدان خوانده می‌شد (پاولی، IV / 2234)؛ اما نام کنونی آن منتسب به جعبر بن سابق قشیری است که در میانه‌های سدۀ 5 ق / 11م این قلعه را در تصرف داشت و به راهزنی می‌پرداخت (زکار، 168، حاشیه).

قلعۀ جعبر در کرانۀ چپ رود فرات در شمال شرقی دریاچۀ اسد بین شهرهای رقه و مسکنه تقریباً رو به روی صفین واقع است ( المعجم ... ، 2 / 676؛ EI2, II / 354). شهدای جنگ صفین در دو سوی فرات نزدیک قلعۀ جعبر مدفون‌اند (حمدالله، 3 / 104). این قلعه به شکل بیضی بر پایه‌ای صخره‌ای و مرتفع بنا گردیده، و شامل یک محوطۀ اصلی بزرگ است که گرداگرد آن را استحکامات دفاعی شامل دو دیوار و برجهایی بر فراز آن و خندق فرا گرفته است. بخشهای فوقانی بنا، به طور کامل از آجر ساخته شده است. در محوطۀ اصلی قلعه، به جز منارۀ آجری استوانه‌ای که نسبتاً سالم مانده است، اثر قابل توجه دیگری وجود ندارد. این مناره تنها بخش بر جا مانده از مسجدی است که هیچ اثر دیگری از آن باز نمانده است. به جز این مناره تقریباً همۀ بناهای درون قلعه کاملاً ویران شده‌اند، اما آثاری از یک کاخ و چند حمام در گوشۀ محوطۀ داخلی قلعه قابل شناسایی است. در بخش پیرامونی قلعه، دروازۀ ورودی، بخشی از استحکاماتِ راهرو ورودی که پشت دروازه قرار دارد و بخشهایی از برج و باروهای آجری قلعه بر جا مانده است. راه ورود به قلعه از تونلی حفرشده در میان صخره‌ها می‌گذرد. پس از بنای سد فرات این قلعه به شبه جزیره تبدیل شده، و دسترسی به آن امروزه فقط از سمت شمال میسر است  ( المعجم ... ، همانجا؛ برنز، 175-176).
دو روستا به نامهای جعبر شرقی و جعبر غربی که نام خود را از قلعه گرفته‌اند، در فاصلۀ اندکی از آن قرار دارند. آثاری از ویرانه‌های یک کاخ کهن نیز در نزدیکی جعبر غربی هنوز پابرجا ست ( المعجم، 2 / 677). این قلعه تا شهر بالس (در غرب) 5 فرسنگ، و تا شهر رقه 7 فرسنگ فاصله داشت (ابوالفدا، 269).

پیشینۀ تاریخی

چنان که گذشت، این قلعه به روزگار سلجوقیان در تصرف جعبر بن سابق قشیری بود تا آنکه سلطان ملکشاه سلجوقی در 499ق / 1106م آن را به تصرف آورد و به سالم بن مالک بن بدران بن مقلد عقیلی در برابر خدمتی که در فتح حلب به او کرده بود، واگذارد (یاقوت، 2 / 85؛ ابن اثیر، 10 / 148-149). چندی بعد فرنگیهای ادسا در جنگهای اول صلیبی آن را تصرف کردند (لسترنج، 102)؛ اما چیرگی صلیبیان بر جعبر دیری نپایید و قلعۀ جعبر حدود یک سده در دست اعقاب سالم بن مالک باقی ماند (EI2 ، همانجا).
در 541 ق / 1146م عمـادالـدیـن زنگی ــ اتـابک قـدرتمنـد مـوصل ــ بـه هنگام محـاصرۀ این قلعه، در همـان‌جا کشتـه شـد (ابن‌عدیم، 2 / 281) و در 564 ق نورالدین محمود زنگی قلعه را تصرف کرد و به حکومت بنی‌مالک پایان داد (ابن‌اثیر، 11 / 334-335؛ ابن ‌خلدون، 5 / 291).
بنا بر روایتی، سلیمان شاه جدسلاطین‌عثمانی در621ق / 1224م در نزدیکی قلعۀ جعبر در فرات غرق شد (هامرپورگشتال، I / 42) و در کنار قلعۀ جعبر دفن گردید و به یاد او مرقدی ساختند که به ترک مزاری (مزار ترک) معروف است. این موضوع شاید معلول اشتباه دربارۀ سلیمان شاه جد فرضی عثمان اول (سل‍ 699-727ق) با سلیمان قُتُلمش شاهزادۀ سلجوقی (د 479ق) باشد. به احتمال بسیار، مرقد متعلق به هیچ یک از آن دو نیست (EI2 ، همانجا).

خوارزمشاهیان در 638 ق / 1240م قلعه را گشودند و هلاگو در 658 ق / 1260م آن را خراب کرد تا آنکه سلطان قلاوون الفی آن را از نو ساخت (ابن‌عدیم، 3 / 994؛ المعجم، 2 / 676). قلعۀ جعبر از اواخر سدۀ 8 ق / 14م تابع امیر ککبغابیغاوی، و از اوایل سدۀ 9ق / 15م تابع امیر دمشق بود (ابن‌ایاس، 1(2) / 130، 541).
دانشمندانی چند به قلعۀ جعبر منسوب‌اند، از آن جمله است: برهان ‌الدین ابراهیم بن معضاد، دانشمند و شاعر (599-687 ق)؛ خطیب محمد بن ابی الفضل بن سلطان جعبری (624-713 ق)؛ برهان ‌الدین ابراهیم بن عمر جعبری مقری (640-732 ق)، نویسندۀ بیش از 100 اثر؛ و ناصر الدین محمد بن ابراهیم بن معضاد (650-737ق) (مقریزی، 1 / 242-243، 320-321، 5 / 55، 6 / 521؛ ابن‌ایاس، 1(1) / 267). مناره‌ای کهن بر جا مانده از قلعه را بسیار پراهمیت خوانده‌اند (نک‍ : زاره، I / 135).

مآخذ

ابن اثیر، الکامل؛ ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور، قاهره، 1402-1403ق / 1982- 1983م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، بیروت، 1408ق / 1988م؛ ابن ‌خلدون، العبر، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، 1401ق / 1981م؛ ابن‌ عدیم، عمر، زبدة الحلب من تاریخ حلب، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1968م؛ ابو ‌الفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ حمدالله مستوفی، نزهة ‌القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1915م؛ زکار، سهیل، حاشیه بر تاریخ دمشق ابن قلانسی، دمشق، 1403ق / 1983م؛ طبری، تاریخ؛ المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، به کوشش مصطفیٰ طلاس، دمشق، 1413ق / 1992م؛ مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، بیروت، 1411ق / 1991م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Burns, R., Monuments of Syria: An Historical Guide, London, 1995; EI2; Hammer - Purgstall, J., Geschichte des osmanishen Reiches, Graz, 1963 ; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Pauly ; Sarre, F. and E. Herzfeld, Archäologische Reise im Euphrat - und Tigris - Gebiet, Berlin, 1911.

پرویز امین