جزیری، عبدالقادر

جَزیری، عبدالقادر بن محمد انصاری (د قبل از 982ق / 1574م)، ادیب، مورخ و قاضی حنبلی‌مذهب مصری، ملقب به زین‌الدین و محیی‌الدین (نَهرَوالی، 400؛ عصامی، 4 / 293). جـزیری یـا جـزایری (نک‍ : سرکیس، 1 / 688؛ مدرس، 1 / 406) بـه جزیرةالفراتیه در نزدیکی بغداد ــ که نیاکانش در آنجا ساکن  بوده‌اند ــ منسوب است. برخی نیز او را متعلق به جزیرةالفیل از توابع مصر معرفی کرده‌اند (مثلاً نک‍ : نجدی، 2 / 569). احتمال داده شده که یکی از اجداد جزیری در سدۀ 8 ق به قاهره مهاجرت کرده باشد (نک‍ : جاسر، 176). انتساب وی به مذهب حنبلی را به سبب نزدیکی موطن خانوادۀ او با موطن احمد بن حنبل دانسته‌اند (همانجا).
اطلاعات محدودی که تاریخ‌نویسان از زندگی او به دست داده‌اند، غالباً برگرفته از کتابی است که خود او با عنوان درر الفرائد المنظمة ... (نک‍ : دنبالۀ مقاله) نگاشته، و همین امر گواه آن است که جزیری از شهرت چندانی برخوردار نبوده است. گسترده‌ترین تحقیق را احمد جاسر دربارۀ او انجام داده، و آن را در مجلۀ مجمع اللغة العربیه منتشر کرده است.
جزیری در 16 شعبان 911ق / 12 ژانویۀ 1506م به دنیا آمد (جاسر، 178؛ قس: کحاله، 5 / 300؛ زرکلی، 4 / 44). پدرش شیخ محمد بن عبدالقادر از مشاهیر اواخر سدۀ 9ق بود و جد مادری او که مکنت خوبی داشت، از بزرگان کُرد به شمار می‌رفت. جزیری نزد استادان بسیاری به فراگیری فقه، حدیث، صرف و نحو، منطق، فلسفه و طب پرداخت. از میان آنها می‌توان به شهاب‌الدین احمد فتوحی حنبلی مشهور به ابن نجار، شیخ احمد عبادی ازهری (د 994ق / 1586م) و موسی بن احمد ارمیونی مشهور به حطاب اشاره کرد (نجدی، 2 / 570-571؛ جاسر، 177-178).
جزیری به توصیۀ برخی از استادان از پرداختن به حرفۀ کتابت که از برترین و پردرآمدترین (قلقشندی، 1 / 6) مشاغل روزگار بود، چشم پوشید. به گزارش برخی منابع وی در آستانۀ جوانی با هدایت شهاب‌الدین احمد حریفی به کسوت اهل تصوف درآمد و تـا زمان وفـات وی، ملازم او بـوده است‌(نک‍ : نجدی، 2 / 572).
جزیری به منظور کمک به پدرش، چندین سال همراه وی حج به‌جا آورد و در این سفرها به تجارت هم پرداخت. در 940ق سلیمان پاشا (کیخیا) سرپرست امور حج، از وی خواست تا همراه پدرش در سفر و حضر عهده‌دار امر کتابت دیوان حج شود. با وجود ناخشنودی از این امر، ناگزیر پذیرفت و با کمال صداقت و امانت مشغول به کار شد. او مدت 14 سال در کنار پدر و 36 سال پس از درگذشت وی (د 944ق) به این امر اشتغال داشت. در این مدت کتاب الدرر الفرائد را نگاشت (همانجا؛ جاسر، 179). در 976ق که کوچک احمدبیک از فرماندهان ارتش عثمانی، مسئولیت حاجیان مصری را بر عهده داشت، جزیری سرپرست دیوان حج بود. احمدبیک به او خشم گرفت و با وجود کهن‌سالی، وی را در بند کرد و مجبورش نمود یک منزل راه را پیاده طی کند. جزیری در دو بیت شعر این ستم او را نکوهید و برای احمدبیک آرزوی مصیبت کرد (نهروالی، 400).

آثـار

1. درر الفرائد المنظّمة فی اخبار الحاج و طریق مکة المعظمة، که در 1384ق / 1964م در قاهره به چاپ رسیده است. این کتاب که از منابع مهم حنبلیان در خصوص حج به شمار می‌رفت، حاوی اطلاعاتی دربارۀ اماکن مقدس حاجیان، مکه و مدینه، احکام حج، امیری حاجیان و واجبات آن و نیز مناصب وابسته به آن، متولیان امر حج، کاروانها، راهها و منزلگاههای آنان است و در پایان به شرح حال افراد سرشناسی می‌پردازد که از زمان خلفای راشدین تا زمان خود حج به جای آورده بودند. از سوی دیگر در خصوص مصر و حوادث مربوط به این کشور در روزگار چیرگی عثمانیان آگاهیهای ارزشمندی در اختیار می‌گذارد. این کتاب توسط محمد مدین بن عبدالرحمان طبیب خلاصه شده است (GAL, S, II / 402).
2. خلاصة الذهب فی فضل العرب. نسخۀ خطی این اثر در بیروت و نیز در کتابخانۀ شیخ محمد سرور در جده موجود است (نک‍ : زرکلی، کحاله، همانجاها).
3. عمدة الصفوة فی حِلّ القهوة. این کتاب که در 966ق نوشته شده، در حقیقت کتاب احمد بن عبدالغفار مالکی است که جزیری تلخیص و گاه مباحثی بدان افزوده است (جاسر، 186-187). بخشی از آن در کتاب الانیس المفید للطالب المستفید توسط بارون دو ساسی در 1765 و 1836م چاپ شد. درخور ذکر است که کتاب عمدةالصفوة توسط گالان به فرانسه ترجمه شده است. مؤلف در فصل نخست این کتاب به معنای قهوه، ویژگیها و جایگاه پیدایش آن پرداخته است (سرکیس، 1 / 688؛ GAL, S, II / 447).
4-6. منازه المنازل و مناهج المناهل؛ الزجر عن الخمر؛ رفع المضرة عن الهِرّ و الهرّة.
جزیری علاوه بر اینها، مجموعه‌ای داشته که حاوی اشعار، مراسلات، جوابیه‌ها، اجازه‌ها و نکته‌هایی بوده است (زرکلی، کحاله، همانجاها؛ نک‍ : نجدی، 2 / 574).

مآخذ

جاسر، حمد، «مؤرخ مصری مغمور»، مجلة مجمع اللغة العربیة، قاهره، 1406ق / 1986م، شم‍ 58؛ زرکلی، اعلام؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346ق / 1928م؛ عصامی، عبدالملک، سمط النجوم العوالی، قاهره، 1384ق / 1964م؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، 1383ق / 1963م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1369ش؛ نجدی، محمد، السحب الوابلة، به کوشش بکر بن عبدالله ابوزید و عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، بیروت، 1416ق / 1996 م؛ نهروالی، محمد، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، ریاض، 1387ق / 1967م؛ نیز:

GAL, S.

نوشین صاحب