جزوله

 جَزوله، یا جُزوله، قبیله‌ای کهن از بربرهای ساکن کوههای اطلس در مراکش، که در پیدایش دولت مرابطون نقش بسزایی داشت.
جزوله نام عربی این قبیله است. این نام را برگرفته از واژۀ ایگزولن در زبان بربری، به معنای دامدار و یا واژۀ ایکسولن در آن زبان به معنای ساکنان رشته کوههای الکست (اطلس کوچک) دانسته‌اند (معلمة ... ، 9 / 2999). امروزه بخشی از جزوله‌ها در رشته‌کوههای اطلس کوچک و بیابانهای مجاور آن در جنوب، و بخش کوچکی از آنان نیز در شمال در قلعیه و تپه‌های جنوب غربی کوههای وکسان ساکن هستند. محل زندگی آنها درگذشته از دشت سوس تا دریاچۀ رود درعه گسترده بود. در برخی از منابع تاریخی از کوههای مناطق جنوبی اطلس کوچک، با نام جزوله یاد شده است؛ از آن‌رو که جزوله‌ها در آنجا اقامت داشته‌اند (نک‍ : ابن‌سعید، 124؛ معلمة، همانجا، نیز 3002، 3014).
به گزارش ابن‌سعید، شهر تغوست، مرکز سرزمین جزوله در جنوب آن رشته‌کوه واقع بوده است (ص 112-113). لئون افریقی که در سدۀ 10ق از سرزمین جزوله دیدار کرده، آنجا را یکی از اقلیمهای هفت‌گانۀ مراکش برشمرده است. او جزوله را سرزمینی پرنعمت، اما مردم آنجا را روستانشینانی فقیر و ستیزه‌جو وصف کرده است که جز چارپایان ثروت دیگری نداشته‌اند. به گزارش وی در ناحیۀ جزوله معادن مس و آهن به فراوانی یافت می‌شده است و مردم جزوله‌ وسایلی از مس و آهن می‌ساختند و در دیگر جاها می‌فروختند. همو از بازاری در جزوله یاد کرده است که از سالروز میلاد پیامبر اکرم (ص) تا 2 ماه پس از آن برپا می‌شده است و در آن به داد و ستد انواع کالاها مانند پارچه، پوشاک، ابزار و ادوات و چارپایان می‌پرداختند. به هنگام برپایی بازار از غریبه‌ها، حتى اگر شمارشان از 10 هزار تن نیز افزون‌تر بود، با غذا پذیرایی می‌شد (1 / 30، 144-146).
درمیانه‌های سدۀ 5 ق / 11م‌ عبدالله‌‌بن یاسین ‌جزولی ــ شاگرد ابـوعمـران فاسی، فقیـه مالکـی‌مذهب ــ از کشمکشهای قبایل بربر بهره جست و دولت مرابطون را بنیاد نهاد (نک‍ : حقی، 49-50؛ لارویی، 163). در 533 ق / 1139م افراد قبیلۀ جزوله در درگیریهای میان مرابطون و موحدون نخست به یاری خویشاوندان مرابطون خود شتافتند، اما در پی نخستین شکستهای مرابطون در سوس، مردم جزوله‌ با موحدون هم پیمان شدند، ولی وفاداری این نیروها برای رویارویی با مرابطون در تلمسان چنان مورد تردید بود که موحدون آنان را در 539 ق با توسل به نیرنگ قتل عام کردند (نک‍ : ابن‌قطان، 264-265؛ ابن عذاری، 4 / 96؛ عنان، 1 / 185، 230-231؛ EI2)؛ از این رو، مردم جزوله‌ پس از آن، در کلیۀ انقلابات برضد موحدون شرکت می‌جستند (معلمة، 9 / 3003).
مردم جزوله‌ حدود یک سده تحت استیلای قبیلۀ بنویدارِ سوس بودند و چون بنویدار با بادیه‌نشینان وابسته به گروه معقل متحد شدند، قبیلۀ جزوله نیز با یکی از قبایل آن گروه به نام ذوحسّان هم‌پیمان شد. در دوران انحطاط خاندان سعدیان، سادات جعفری از قبیلۀ سَملاله حدود نیم سده (تا 1080ق / 1670م) بر سرزمین جزوله چیرگی داشتند (EI2). در روزگار معاصر مردم جزولۀ شمال در جنبش بوحماره در 1905 و 1909م نقشی مؤثر داشتند (معلمة، 9 / 3014).
افزون بر عبدالله بن یاسین جزولی، بنیادگذار دولت مرابطون، نحوی و لغت‌شناس معروف سدۀ 7ق، ابوموسى عیسی بن عبدالعزیز جزولی، عبدالرحمان بن عفان فاسی جزولی، ابومحمد عبدالعزیز بن احمد جزولی و ابوعبدالله محمدبن سلیمان ابی‌بکر از بزرگانی هستند که از میان قبیلۀ جزوله برخاسته‌اند (ابن قاضی، 2 / 401؛ قادری، 2 / 174؛ سامی، 3 / 1802).

مآخذ

ابن سعیـد مغربـی، علی، الجغرافیا، بیـروت، 1970م؛ ابن‌عـذاری، احمـد، البیان المغرب، بیروت، 1983م؛ ابن‌قاضی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1974م؛ ابن‌قطان، حسن، نظم الجمان، بیروت، 1990م؛ حقی، احسان، المغرب العربی، بیروت، دارالیقظة‌العربیه؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ عنان، محمدعبدالله، عصر المرابطین و الموحدین، قاهره، 1384ق / 1964م؛ قادری، محمد، نشرالمثانی لاهل القرن الحادی عشر و الثانی، رباط ، 1402ق / 1982م؛ لئون افریقی، حسن بن محمد وزان، وصف افریقیا، بیروت، 1983م؛ معلمة المغرب، رباط، 1419ق / 1998 م؛ نیز:

EI2; Laroui, A., The History of The Maghrib, tr. R. Manheim, Princeton, 1977.

پرویز امین