جزایر بحر سفید

جَزايِرِ بَحْرِ سِفيد، ايالت و ولايتي در تقسيمات کشوري دولت عثماني از سدۀ 10 تا 14ق / 16-20م. اين ايالت در منابع اروپايي، آرکي پلاگو يا آرکي پل (هامر پورگشتال، III / 192-195؛ EI2, II / 521)، و در مآخذ عثماني و تقسيمات کشوري اين دولت، ايالت کاپيتان پاشا (قپودان پاشا ايالتي) و همچنين ايالت جزاير مندرج است (اوزون چارشيلي، «مرکز ... »، 420؛ پاکالين، II / 186). از آنجا که اين ايالت جزاير شرقي درياي اژه و نيز برخي از جزاير و سواحل درياي مديترانه (به ترکي: آق دنيز = درياي سفيد) را دربر داشته، آن را جزاير بحر سفيد خوانده‌اند (IA, III / 159, VI / 208).

پيشينۀ تاريخي

چون پهنۀ اين ايالت از جزاير و سنجاقهاي (شهرستانهاي) ناهمگون تشکيل شده است، سابقۀ تاريخي آن نيز گونه‌گون است؛ اما جزاير اصلي آن که در درياي اژه واقع‌اند، به عنوان يک واحد جغرافيايي، از تاريخي مشترک برخوردارند. در سده‌هاي قبل از ميلاد اقوام دوريان، ائوليان و يونيان در آنجا ساکن بودند و حکومت داشتند. بعدها به ترتيب يونانيان، ايرانيان (پارسها)، روميان، بيزانسيها، ونيزيها و جنواييها بر آن جزاير فرمان راندند و سرانجام از سدۀ 10ق / 16م به تدريج به تصرف عثمانيان درآمد (سامي، 3 / 1794-1795).
جزاير درياي اژه، به سبب موقعيت جغرافيايي ويژه، پناهگاه دزدان دريايي و فراريان از پيگرد دولتهاي اطراف بود. در جنگ دريايي عثمانيها با ونيزيها بر سر جزيرۀ کرت در 1055ق / 1645م (براي آگاهي بيشتر، نک‍ : دانشمند،III / 393-394؛ اوزون ـ چارشيلي، «تاريخ ... »، III(2) / 142-143) که نزديک به 25 سال يعني تا 1669م به طول انجاميد (همان، III(2) / 145؛ دانشمند، III / 439)، اين جزاير به عنوان پايگاهي مهم مورد استفاده بودند («دائرةالمعارف ديانت»، VII / 500). در سده‌هاي 18-19م در اين جزاير، لنگرگاهها و کارگاههاي تعمير کشتي وجود داشت و از آنها به عنوان پايگاه و توقفگاه جهت تأمين آذوقه استفاده مي‌شد (همـان، VII / 501). ساکنـان ايـن جزايـر در دورۀ عثمانـي ــ که بيشتر مسيحي (بايور، II(4) / 31) و از آزادي مذهبي برخوردار بودند ــ به تجارت و بازرگاني و کشاورزي اشتغال داشتند («دائرةالمعارف ديانت»، همانجا؛ سامي، 3 / 1794).

اين ايالت که در دوران سلطنت سلطان سليمان قانوني، در سدۀ 10ق / 16م و زمان صدارت لطفي پاشا تشکيل شد (پاکالين، I / 430؛ IA,VI / 207)، تا فروپاشي و تجزيۀ امپراتوري در نخستين سالهاي سدۀ 14ق / 20م، با فراز و فرودهاي اقتدار دولت عثماني، پيوسته در دگرگوني و افزايش و کاهش بوده است. نخستين سنجاقهاي تابع ايالت شامل جزاير ايريبوز، اينه بختي، ميديلّي، سقاجيک، قوجه ايلي، رودُس، ساقز، نقشه و مهديه با مرکزيت گليبولي بود (پاکالين، I / 430, II / 187). پس از آنکه دريانورد معروف ترک از اهالي جزيرۀ ميديلي، به نام خضر رئيس که مسلمانان او را خيرالدين بارباروس (ه‍ م)، و اروپاييان بارباروس ريش قرمز مي‌خوانند (هامر پورگشتال، III / 164؛ شاو، 1 / 176)، ناوگان خود را در درياي مديترانه تقويت کرد و به خدمت سلطان سليمان درآمد (هامر پورگشتال، III / 167-168؛ دانشمند، II / 160-162)، محدودۀ اين ايالت نيز تغيير يافت. بارباروس به درياسالاري برگزيده شد (همو، II / 162) و ايالت الجزاير که وي صاحب (هامر پورگشتال، III / 165) و يا سلطان (اوزون چارشيلي، «مرکز»، 420؛ شاو، 1 / 177) آن بود، به محدودۀ جزاير بحر سفيد افزوده شد و از اين زمان به بعد آنجا را که تيول درياسالاران عثماني بود، ايالت جزاير، ايالت قپودان پاشا و ايالت دريابيگلري مي‌خواندند (اوزون چارشيلي، پاکالين، همانجاها).
در دوران درياسالاري بارباروس بسياري از جزاير درياي اژه به تصرف عثمانيان درآمد و محدودۀ ايالت جزاير روز به روز افزون‌تر شد، چنان‏که در اوج اقتدار دولت عثماني در سده‌هاي 10-11ق / 16-17م، از خليج اسکندرون در شرق مديترانه تا جزاير درياي اژه و برخي ايالات شمال افريقا مانند الجزاير را دربر مي‌گرفت (IA, VI / 208). به نوشتۀ سامي (3 / 1794-1795) اين ايالت 24 جزيره را دربر مي‌گرفت و البته برخي از آنها غيرمسکون بود. مرکز اين ايالت به تناوب جزيره‌هاي رودس و گامالي و ساقز و گليبولي بوده است (همانجا؛ جواد، 286-289). با افول قدرت دولت عثماني از سدۀ 12ق / 18م به بعد، حدود اين ايالت نيز تغيير يافت و امنيت و آرامش جزاير آن، گاه از جانب شورشيان محلي که از تسلط عثماني ناراضي بودند و يا برخي قدرتهاي ديگر مانند ونيزيها که در مديترانه نفوذ داشتند، بر هم زده مي‌شد (IA، همانجا).
بعد از تصويب قانون ولايات در 1281ق / 1864م (شاو، II / 178)، الجزاير در شمال افريقا را جزاير غرب يا مغرب ناميدند و به اين ترتيب از ايالت قپودان پاشا مجزا شد و نواحي باقي‌مانده را، ايالت جزاير بحر سفيد خواندند. اين ايالت در سدۀ 13ق / 19م، داراي 27 سنجاق بود که دو سنجاق در روم ايلي (بخش اروپايي قلمرو عثماني)، 3 سنجاق در آناتولي، و بقيه در درياي اژه واقع بودند («دائرةالمعارف ترک»، X / 332). در اوايل سدۀ 14ق / 20م در جنگ بين عثماني و ايتاليا، بر سر طرابلس غرب و بنغاري در 1329ق / 1911م، جزيرۀ رودس و 12 جزيره از ملحقات آن به تصرف دولت ايتاليا درآمد (دانشمند، IV / 386؛ شاو، II / 289-290؛ بلن، I / 302-307). پس از آن در جنگهاي بالکان (1330-1331ق / 1912-1913م) که طي آن دولت عثماني 83٪ از اراضي و 69٪ از جمعيت خود را در بخش اروپايي، از دست داد (شاو، II / 297-298؛ نيز نک‍ : ه‍ د، بالکان، جنگها)، جزاير باقي‏مانده را نيز يونان تصرف کرد (بلن، I / 320).
بعد از جنگ جهاني اول و سپس طبق مفاد عهدنامۀ لوزان منعقدشده در 1342ق / 1923م، جزاير اژه که در دست عثماني مانده بود و اکثر جمعيت آن يوناني بودند، به تملک يونان درآمد و فقط دو جزيرۀ ايمبروز و بوزجا آدا در مدخل آبراه داردانل در مالکيت ترکيه باقي ماند که اکنون نيز جزو قلمرو اين کشور است (شاو، II / 365-367؛ بلن، همانجا). در پايان جنگ جهانـي دوم، جزايري کـه تحت حاکميت ايتاليـا درآمده بود، نيـز بـه دولت يونان واگذار شد (EI2, II / 522). بدين‏سان، ايالت جـزاير بحر سفيد پس از نزديک به 300 سال، از هم فرو پاشيـد و تجـزيه شد (براي اسامي يونانـي جـزاير، نک‍ : سامـي،‌همانجا).

مآخذ

جواد، علي، ممالک عثمانيه نک تاريخ و جغرافيا لغاتي، استانبول، 1313ق؛ سامي، شمس‌الدين، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ شاو، ا. ج. و ا. ک. شاو، تاريخ امپراتوري عثماني و ترکيۀ جديد، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛ نيز:

Bayur, Y. H., Türk inkilabı tarihi, Ankara, 1983; Belen, F., «Balkan savaŞları», 20 Yüzyıl tarihi, Istanbul, 1970; Dâniṣmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971-1972; EI²; Hammer-Purgeṣtall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1968; IA; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1971; Shaw, S. J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1977; Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1968; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993; Uzunçarṣılı, İ. H., Osmanlı devletinin merkez ve bahriye teŞkilâtı, Ankara, 1984; id, Osmanlı tarihi, Ankara, 1995.

علي اکبر ديانت