ابن صیرفی، ابوبکر

اِبْنِ صِیْرَفی، ابوبکر یحیی بن محمدبن یوسف انصاری غرناطی مالکی (467-557ق / 1075-1162م) کاتب، شاعر، مورخ، ادیب و محدث اندلسی. تاریخ درگذشت او را 557ق در اوریولَه از توابع مُرْسیه (ابن ابار، 2 / 723) و بعضی در حدود 570ق در غرناطه (ابن زبیر، 183؛ عنان، 1 / 110) نوشته‌اند. وی آگاه به زبان و ادبیات عرب و تاریخ بود (ابن خطیب، الاحاطة، 4 / 407). از استادان او ابوالحسن ابن مُعیث، ابوبکر ابن العربی و ابومروان ابن بونه (ابن زبیر، همانجا) بوده‌اند. وی نامه نیکو می‌نوشت و شعر بسیار می‌سرود (همانجا). ابن صیرفی از نویسندگان اندلسی بود که پس از استقرار مُرابطون در آنجا، به دربار آنان پیوست. او از منشیان ابومحمد تاشفین ابن علی در غرناطه بود که وی را در اشعارش ستوده است (ابن خطیب، همانجا). از جمله، هنگامی که در 528ق در نبردی در محل البکار بر اثر شهامت امیر تاشفین، شکست نیروهای مسلمانان به پیروزی مبدل شد، ابن صیرفی قصیده‌ای در تهنیت پیروزی وی سرود و به تاشفین عرضه داشت (عنان، 1 / 138-139).
به ابن صیرفی آثاری در تاریخ و ادب نسبت داده‌اند. کتاب مشهور تاریخ او را که در احوال امرای دولت مرابطون است، به نام تاریخ ابن الصیرفی (حاجی خلیفه، 1 / 279) یا تاریخ الدولة اللمتونیّة (بغدادی، 2 / 520) یا الانوار الجلیّۀ (ابن سماک، 93) معروف است. نام کامل این کتاب الانوار الجلیّة فی اخبار الدولة المُرابطیّة است (ابن خطیب، همانجا) که ابن صیرفی در آن، وقایع شگفت را تا 530ق آورده و از آن پس تا زمان نزدیک به پایان عمرش ادامه داده است (ابن زبیر، همانجا؛ عنان، 1 / 110). متأسفانه از این کتاب نسخه‌ای در دست نیست. تاریخ نگاران پس از او، مانند ابن عِذاری در البیان المغرب (مثلاً: 4 / 49، 50، 60، 78)، ابن خطیب در الاحاطة فی تاریخ غَرناطة و اعمال الاعلام و ابن سماک در الحُلل المُوَشیة در بیان وقایع و احوال رجال اندلس زمان مرابطون از این اثر نقل کرده‌اند. نقلهای ابن خطیب ( الاحاطة، 2 / 119-120، اعمال الاعلام، 157-165) از این اثر سازگارتر با متن الانوار الجلیّة به نظر می‌رسد. مثلاً او در دو اثر یاد شده‌اش در پایان ذکر احوال المعتمد علی‌ا‌لله ابوالقاسم محمدبن اسماعیل (431ق-488ق / 1040-1095م)، آخرین سلطان عَبّادی اشبیلیه، که 4 سال آخر عمرش را در تبعید در اَعمات مراکش به سر برد، از ازدحام مردم در گرد مزار او و از قصیدۀ ابن عبدالصمد در رثای معتمد با عباراتی تقریباً همانند یاد می‌کند. اثر دیگر ابن صیرفی، که آن نیز به زمان ما نرسیده است، تقصی الأنباء و سیاسة الرؤساء نام دارد (ابن خطیب، الاحاطة، 4 / 407). عنان به نقل از نسخۀ خطی الاحاطة عنوان این کتاب را قصص الانبیاء و سیاسة الرؤساء یاد کرده است (همانجا). دو کتاب دیگر نیز به ابن صیرفی نسبت داده شده است: ابزار اللطائف و الدوریات فی قول المدیون لرب الدین (بغدادی، 2 / 520).

مآخذ

ابن ابار، محمدبن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، 1882م؛ ابن خطیب، محمدبن عبدالله، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1955-1977م؛ همو، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، 1956م؛ ابن زیبر، احمدبن ابراهیم، صلة الصلة، به کوشش لوی پرووانسال، رباط، 1937م؛ ابن سماک، ابوالقاسم محمد، الحُلَل المُوشیة، به کوشش سهیل زکار و عبدالقادر زعامة، دارالبیضاء، 1979م؛ ابن عذاری، محمدبن محمد، البیان المغرب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1967م؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی خلیفه، کشف؛ عنان، محمد عبدالله، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، 1384ق / 1964م.

یوسف رحیم‌لو