ابن صوری

اِبنْ صوری، رشیدالدین ابومنصور بن ابی الفضل بن علی صوری (573- اول رجب 639ق / 1177-5 ژانویۀ 1242م)، گیاه شناس و طبیب. وی در خاندانی اصیل، در صور زاده شد و همانجا رشد یافت (ابن ابی اصیبعه، 2 / 217). احتمالاً در نوجوانی (نک‍: لکلرک، II / 171) به دمشق رفت و در آنجا نزد موفق‌الدین عبدالعزیز سُلَّمی طبابت آموخت و کتابهای طبی را نزد موفق‌الدین عبداللطیف بن یوسف بغدادی خواند و در آن فن سرآمد بسیاری از اقران گشت. سپس چندسالی در قدس اقامت گزید و همانجا در بیمارستان شهر به معالجه اشتغال یافت؛ با برجسته‌ترین استاد خود در ادویۀ مفرده (داروهای ساده). ابوالعباس جیانی، در همین شهر آشنا شد (ابن ابی اصیبعه، 2 / 216) و شاید همو در پرورش ذوق گیاه شناسی ابن صوری مؤثر افتاده باشد (لکلرک، همانجا). وی آثار دیوسکوریدس، جالینوس و احمدبن محمد غافقی قرطبی را نیز خواند (سارتن، 2(2) / 1826) و بدین ترتیب با شیوۀ اطبای اندلس که تحت تأثیر دیوسکوریدس بیشتر به ادویۀ مفرده توجه داشتند، آشنایی یافت. احتمالاً سفرهای علمی او برای کاوشهای گیاه شناسی پس از این شروع شده است. وی در این سفرها نوادۀ خود، علی بن یوسف تنوخی را همراه می‌برد (اولمان، 280, 340). در 612ق / 1215م که ملک عادل ابوبکر احمد ایوبی به مصر می‌رفت و از قدس می‌گذشت، ابن صوری با وی همراه شد و از این پس به عنوان طبیب خاص (نک‍: GAL, S, I / 898) در خدمت او ماند. ابن صوری در جنگهای صلیبی دمباط همراه این امیر ایوبی شرکت جست و در معالجۀ مجروحان این جنگ نقش مؤثری داشت. پس از مرگ عادل (د 615ق) پسرش ملک معظم را خدمت کرد و نزد او و سپس ناصر داوود جایگاه بلندی یافت (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ صفدی، 14 / 125). در این زمان ریاست امور پزشکی دمشق به او سپرده شد (ابن ابی اصیبعه، 2 / 217). چون ملک ناصر به کَرَک رفت، ابن صوری در دمشق اقامت گزید و به تدریس طب پرداخت.
وی در این دوره فرصت یافت به تحریر اثر خود در داروشناسی با نام ادویة التریاق الکبیر که بخش عمده‌ای از آن را در دوران ملک معظم آماده کرده بود، بپردازد (همانجا). آنچه در حیات علمی ابن صوری جلب توجه می‌کند، روش تجربی دقیق او در مطالعۀ گیاهان دارویی است. این روش در نظر اغلب محققان معاصر (نک‍: لکلرک، II / 172؛ اولمان، 280؛ سارتن، همانجا؛ طوقان، 33؛ دفاع، 240) از او چهره‌ای ممتاز ساخته است. روش کار او که از طریق گزارش ابن ابی اصیبعه (2 / 219) به ما رسیده است، دومرحلۀ کلی را در برمی‌گیرد: الف ـ جست و جو و شناسایی گیاهان طبی از راه سفر به مناطق مختلف، از جبل لبنان (همانجا) تا عراق، ارمنستان، انطاکیه، آناتولی، قبرس، رودس و سیسیل (اولمان، همانجا)، ب ـ ثبت مراحل مختلف رشد گیاه. ابن صوری این مراحل را با دقت تمام بررسی می‌کرد. وی در مطالعات خود نقاشی نیز به همراه می‌برد تا اجزاء گیاهان (شمار گلبرگها، ساقه و ریشه) را به رنگ خود آنها، به گونه‌ای که هر چه بیشتر مطابق اصل باشد، ترسیم کند. ترسیم نمونۀ گیاهان در 3 مرحله انجام می‌گرفت: یک بار در آغاز رشد گیاه، بار دیگر به هنگام رشد کامل و به بار نشستن آن، سرانجام در زمان پژمردگی و خشک شدن گیاه (ابن ابی اصیبعه، همانجا). به این ترتیب، ابن صوری دائرةالمعارفی مصور از گیاهان دارویی فراهم آورد که دانشجو با مراجعه به آن می‌توانست گیاه مورد نظر را در هریک از مراحل رشد خود بیابد. به نظر سارتن این نخستین تصاویر دقیق از گیاهان در آثار عربی است (همانجا). لکلرک نیز کتاب ابن صوری را نخستین کتاب مصور به معنی امروزی در زبان عربی و در حیطۀ دانش گیاه شناسی می‌داند (II / 172؛ نیز نک‍: دفاع، 237). لکلرک تصویرهای باقی مانده از کتاب دیوسکوریدس را با شرحی که از تصاویر کتاب ابن صوری در دست است، مقایسه کرده و کار ابن صوری را برتر دانسته است (II / 172-173). در عین حال، عجیب است که ابن بیطار که معاصر و همشهری اوست، ذکری از او نکرده است (سارتن، همانجا). سکوت ابن بیطار این نظر را تقویت می‌کند که بین او و ابن صوری کدورتی وجود داشته است (نک‍: اولمان، همانجا). در یکی از سفرهای علمی ابن صوری و نواده‌اش تنوخی، میان این دو، و ابن بیطار و تاج الدین بلغاری دیداری رخ داد و دربارۀ بسیاری مسائل گیاه‌شناسی گفت و گو شد. ابن صوری و تنوخی به این نتیجه رسیدند که جنبه‌های علمی آگاهیهای ابن بیطار ضعیف است (اولمان، 280, 340). ابن صوری ردیه‌ای نیز بر کتاب ادویۀ مفردۀ تاج‌الدین بلغاری نوشت (ابن ابی اصیبعه، 2 / 219)، اما ابن بیطار برخلاف او در جامع خود از بلغاری جانبداری کرده است (اولمان، 280).
امروزه برخی محققان عرب ابن صوری را بنیادگذار گیاه‌شناسی علمی نوین می‌دانند (نک‍: دفاع، 240). گرچه روش کار ابن صوری چندان علمی و تجربی است که از او چهرۀ یک محقق قرون جدید را به دست می‌دهد، اما به لحاظ از بین رفتن کتاب الادویة المفردة او که نتیجۀ همۀ این تحقیقات در آن ثبت بوده است، نمی‌توان جایگاه ابن صوری را در تاریخ علم گیاه‌شناسی به دقت معین کرد. به نظر دفاع (ص 236) کتاب ابن صوری در اروپا نیز شناخته بوده و دانشمندان از آن به عنوان مرجعی در داروشناسی استفاده می‌کرده‌اند، اما از اینکه این اثر ترجمه شده باشد، اطلاعی در دست نیست. الادویة المفردۀ که نگارش آن از زمان ملک معظم آغاز شده و به همین سبب ابن صوری آن را به نام وی کرده بوده، در بردارندۀ آگاهیهای تازه‌ای دربارۀ گیاهان و انواع ناشناختۀ آنها بوده است (ابن ابی اصیبعه، 2 / 219؛ صفدی، همانجا). از این رو، لکلرک خودِ متن را گذشته از تصاویر آن با ارزش می‌شمرد (II / 173). انور رفاعی الادویة را شامل وصف 585 ماده دارویی می‌داند: 466 نباتی، 75 معدنی، 44 حیوانی (دفاع،237).
سارتن معتقد است ابن صوری در این کتاب عقاید تاج‌الدین بلغاری را، که در رسالۀ مشابهی بیان شده بود، وصف کرده است (همانجا). اما این نظر مقرون به صواب نیست، زیرا اولاً ابن صوری آراء بلغاری را نقد کرده، نه وصف، ثانیاً این نقد عنوانی جداگانه داشته است (نک‍: آثار). الادویة را باید شرح تجربه‌ها و آزمایشهای علمی و کاوشهای خود ابن صوری دانست که برای تألیف آن عمری را در تهیۀ مواد و سنجش آنها صرف کرده بود.
میان ابن صوری و ابن ابی اصیبعه رابطۀ علمی مودت آمیزی برقرار بود، چنانکه ابن صوری یک اثر خود را که حاوی فواید و توصیه‌های طبی بود، به ارمغان نزد او فرستاد و وی در شعری که برای ابن صوری به این مناسبت سروده و در صدر نامه‌ای مسجع قرار داده، او را ستوده و مرشد علمی خود دانسته است (ابن ابی اصیبعه، 2 / 217). سارتن می‌نویسد که وی همراه ابن صوری در حومۀ دمشق به گردآوری گیاهان پرداخته است (همانجا). گرچه این امر محتمل است، اما ابن ابی اصیبعه خود بدان اشاره‌ای نکرده است، حال آنکه در مورد خود و ابن بیطار چنین اشاره‌ای دارد (نک‍: 2 / 133). ممکن است سارتن این دو شرح را با یکدیگر خلط کرده باشد. با اینهمه میلی نیز سخن سارتن را تکرار کرده است (ص 162 و حاشیه). مهذب الدین ابونصر محمد حلبی نیز ابن صوری را طی قصیده‌ای بلند ستوده است (ابن ابی اصیبعه، 2 / 217-219). از قصیدۀ حلبی و از نامۀ ابن ابی اصیبعه به ابن صوری می‌توان دریافت که او در این هنگام در موقعیت اجتماعی ممتازی قرار داشته است. ابن ابی اصیبعه با احترام فراوان از او یاد می‌کند و او را معتمد ملوک و سلاطین می‌خواند. با آنکه ابن صوری بیشتر در گیاه‌شناسی صاحب نام است، امروز تنها رسالۀ کوتاهی در چشم پزشکی از او باقی مانده است. درعین حال، کتاب نوۀ او تنوخی با نام کتاب الاشرف فی صناعة الدریاق (اولمان، GAL, S, I / 898; 340) که شرح تجربه‌های علمی وی در سفرهایی است که همراه ابن صوری داشته است (اولمان، همانجا)، می‌توان برای بازنمایی جنبه‌هایی از روش کار و دستاوردهای ابن صوری مورد اعتنا باشد.

آثـار

1. تذکرة الکحالین، یا الکافی فی طب العیون، در جُنگی در کتابخانۀ ظاهریه (ظاهریه، 2 / 218)؛ 2. الادویة المفردة (ابن ابی اصیبعه، 2 / 219)؛ 3. الرد علی کتاب التاج البلغاری فی الادویة المفردة (همانجا؛ بغدادی، 1 / 554)؛ 4. تعالیق و فوائد و وصایا طبیة (ابن ابی اصیبعه، 2 / 217، 219)؛ 5. ادویة التریاق الکبیر (همو، 2 / 217)، این کتاب شاید همان الدویة المفردة باشد، زیرا گذشته از آنکه کتاب شناسان متقدم و معاصر تنها همان دو اثر نخست را از او یاد کرده‌اند، در خود عیون الانباء قراینی وجود دارد که حاکی از یگانگی این دو عنوان است (همو، 2 / 217، قس: 2 / 219).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق / 1882م؛ بغدادی، ایضاح؛ دفاع، علی عبدالله، اسهام علماء العرب و المسلمین فی علم النبات، بیروت، 1407ق / 1986م؛ سارتن، جرج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، 1357ش؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش س. ددرینگ، بیروت، 1402ق / 1982م؛ طوقان، قدری حافظ، العلوم عندالعرب، اردن، داراقراء؛ ظاهریه، خطی (مجامیع)؛ نیز:

GAL, S; Leclerc, Lucien, Histoire de la médecine arabe, Paris, 1878; Mieli, Aldo, La science arabe, Leiden, 1966; Ullmann, Manfred, Die Medizin im Islam, Leiden / Köln, 1970.

محمدمهدی مؤذن جامی