ابن صفوان

اِبْنِ صَفْوان، ابوجعفر احمدبن ابراهیم بن احمد بن صفوان قیسی (675-763ق / 1296-1362م)، ادیب و شاعر اندلسی، معاصر نصریان غرناطه. وی از اهالی مالقه بود و به همین سبب به مالقی نیز معروف شده است (باباتنبکتی، 72). ابن خطیب ( الاحاطة، 1 / 240) و ابن قاضی (1 / 79) سال تولد وی را 695ق، ولی ابن فرحون (ص 43) و به پیروی از او برخی از منابع معاصر (زرکلی، 1 / 87؛ کحاله، 1 / 133؛ فروخ، 6 / 480)، 675ق را سال تولد او دانسته‌اند. به نظر می‌رسد «تسعین که در الاحاطۀ ابن خطیب آمده است (همانجا)، مصحّف «سبعین» بوده است.
ابن صفوان نخست در مالقه نزد ابومحمد باهلی دانش آموخت، سپس به مراکش رفت و در آنجا از دانشمندانی چون ابوعبدالله ابن عبدالملک مراکشی و ابوعباس ابن‌بنا به تکمیل آموخته‌های خود پرداخت (ابن خطیب، الاحاطة، 1 / 230). در این هنگام امیر غرناطه سلطان ابوعبدالله محمد ملقب به فقیه (حک‍ ‍671-701ق / 1272-1302م) او را به دربار خود خواند و به وی مقام دبیری داد. اقامت ابن صفوان در دربار غرناطه مایۀ کامیابی و شهرت او شد (همانجا؛ فروخ، 6 / 480-481)، اما وی پس از مدتی از خدمت دیوانی کناره گرفت و به مالقه بازگشت و چندی در عزلت و سختی روزگار گذرانید تا آنکه ابن خطیب به یاری وی شتافت و با تعیین مقرری به زندگیش سامان بخشید. ابن صفوان تا پایان عمر در مالقه ماند و در همانجا نیز درگذشت (ابن خطیب، الکتیبة، 216؛ همو، الاحاطة، 1 / 240).
ابن صفوان در زمان خود از لحاظ علمی شخصیتی برجسته به شمار می‌رفت و گذشته از شعر و ادب در علوم مختلفی چون ریاضیات و تاریخ و فلسفه صاحب‌نظر بود. ابن خطیب او را مردی تیزهوش و ژرف‌نگر خوانده است (همان، 1 / 229). تقریباً تمامی آثار منثور وی از میان رفته است. تنها اثر منثوری که از او به جا مانده، نامه‌ای است که وی در آن به ابن خطیب اجازۀ نقل آثار خود را داده است (همانجا، 1 / 236-237؛ قس: مقری، نفح، 8 / 186-187). آنچه از اشعار او به جای مانده، عمدتاً رنگ صوفیانه دارد و در آنها نـاخرسندی از روزگار و تـوجه به آخرت مشهود است (ابن خطیب، الاحاطة، 1 / 233، همو، الکتیبة، 216-217). از جمله سروده‌های او قصیده‌ای است در معارضه با قصیدۀ عینیۀ معروف ابن سینا (همو، الاحاطة، 1 / 237) ظاهراً ابن صفوان دیوانی از سروده‌های خود فراهم نیاورده بوده و اشعار باقی مانده از وی نیز به نقل از مجموعه‌ای است که ابن خطیب گرد آورده بوده است (مقری، ازهار، 1 / 190؛ همو، نفح، 9 / 331). ابن خطیب خود در این باره می‌گوید که وی دیوان شعر ابن صفوان را در 744ق / 1343م هنگامی که سلطان ابوالحجاج یوسف (حک‍ ‍733-755ق / 1333-1354م) امیر غرناطه را در لشکرکشی به جزیرة الخضراء همراهی می‌کرده، در حین توقف در مالقه، گردآوری کرده و بر آن مقدمه‌ای نوشته و آن را الدررالفاخرة و اللجج الزاخرة نامیده و سپس از ابن صفوان خواسته است که اجازۀ نقل آن را به وی و فرزندش عبدالله بدهد و او نیز، چنانکه گذشت، طی نامه‌ای، به خط خود، اجازۀ نقل همۀ آثار منظوم و منثور خویش را به وی و فرزندش اعطا کرده است (ابن خطیب، الاحاطة، 1 / 235-237؛ قس: فروخ، 6 / 482-483). البته به درستی روشن نیست که آنچه ابن خطیب دیوان ابن صفوان خوانده، مجموعۀ کامل اشعار وی بوده است یا گزیده‌ای از آنها. این کتاب اکنون در دست نیست. سایر تألیفات منسوب به ابن صفوان اینهاست: مطلع هلال الانوار الالهیة، بغیة المستفید و شرح کتاب القرشی فی الفرائض (همانجا، 1 / 231؛ ابن فرحون، همانجا، ابن قاضی، 1 / 78).

مآخذ

 ابن خطیب، محمدبن عبدالله، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1375ق / 1954م؛ همو، الکتیبة الکامنة، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1963م؛ ابن فرحون، ابراهیم بن علی، الدیباج المذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن قاضی، احمدبن محمد، درة الحجال فی اسماء الرجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1390ق / 1970م؛ باباتنبکتی، احمدبن احمد، نیل الابتهاج، در حاشیۀ الدیباج المذهب، ابن فرحون، قاهره، 1351ق؛ زرکلی، اعلام؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1983م؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376ق / 1957م؛ مقری، احمدبن محمد، ازهار الریاض فی اخبار عیاض، به کوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1358ق / 1939م؛ همو، نفح الطیب، به کوشش یوسف محمد بقاعی، بیروت، 1406ق / 1986م.

یوسف نقدی ثقفی