ابن صفار، ابوالقاسم

اِبْنِ صَفّار، ابوالقاسم احمدبن عبدالله بن عمر غافقی (؟ 370-426ق / 980-1035م)، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس اندلسی. او در قرطبه زاده شد و در همان شهر پرورش یافت و نزد ابوالقاسم مسلمةبن احمد مجریطی ریاضی‌دان و منجم مشهور اندلسی علم آموخت (ابن صاعد، 69-70؛ ابن ابی اصیبعه، 3(1) / 63-64). گویند در دانش پزشکی نیز دستی داشته و آن را از عمربن احمدبن خلدون آموخته بود ( نامۀ دانشوران، 7 / 149؛ فیلسوف‌الدوله، 1 / 72). اندکی بعد از آشوبهای قرطبه، زادگاهش را ترک کرد و در شهر دانیه در جنوب شرقی اسپانیا بر ساحل مدیترانه که پایتخت امیر مجاهد عامری بود، اقامت گزید و در همانجا نیز درگذشت (ابن ابی اصیبعه، 3(1) / 64؛ صفدی، 7 / 112). ابن صفار تدریس ریاضیات را که در قرطبه بدان اشتغال داشت، در دانیه نیز ادامه داد. وی از استادان طراز اول زمان خود بود و شاگردان بسیاری را آموزش داد که از معروف‌ترین آنان باید از ابن برغوث و ابن عطّار (ابن صاعد، 70، 71) نام برد. ابوعمر بن مهدی نیز او را از شیوخ خود برشمرده است (ابن بشکوال، 1 / 42). وی از قاضی ابوعبدالله بن مفرّج و دیگران روایت شنیده و نقل کرده است (همانجا). او را برادری نیز بود محمّد نام که در ساختن اسطرلاب مهارت تام داشت (صفدی، همانجا). آثار باقی‌ماندۀ ابن صفار عبارتند از: 1. الزیج المختصر، زیجی کوتاه به روش سند هند (سید هانتا) است، بخشی از آن که به خط عبری نوشته شده، در دست است (GAS, VI / 250). 2. کتاب فی العمل بالاسطرلاب (ابن ابی اصیبعه، همانجا) که با عباراتی موجز و نیکو نگاشته شده است. این کتاب را عبدالله بن محمدبن سعدبن محمد تُجیبی در 25 باب تنظیم کرده است ( آلوارت، V / 236-237). همچنین دو ترجمه از آن که یکی توسط یوحنای اشپیلی و دیگری به وسیلۀ یلاتوی تیولیایی انجام یافته، وجود دارد. متن منقح این کتاب از سوی میلیاس والی کروسا به چاپ رسیده است (GAS، همانجا؛ زوتر، 225؛ برای نسخه‌های خطی آن نک‍: GAS, VI / 250; GAL, S. I / 256-257) آلوارت، همانجا؛ کندی، 127). 3. کتابی در ادویۀ مفرده که فیلسوف‌الدوله آن را به ابن صفار نسبت داده (همانجا) امّا در منابع متقدم از آن اثر و نیز از اشتغال ابن صفار به طب یاد نشده است.

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت، 1377ق / 1957م؛ ابن‌بشکوال، ابوالقاسم، الصّلة، مصر، 1966م؛ فیلسوف‌الدوله رکن‌الحکما، عبدالحسین، مطرح الانظار فی تراجم اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار، تبریز، 1344ق؛ ابن صاعد اندلسی، طبقات الامم، به کوشش لویس شیخو الیسوعی، بیروت، 1912م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، ویسبادن، 1389ق / 1969م؛ نامۀ دانشوران، قم، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر؛ نیز:

 Ahlwardt; GAL, S; GAS; Kennedy, E. S., “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, Philadelphia, 1958; Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.

علی‌اکبر دیانت