ابن صائغ، ابوعبدالله

ابْن صائغ، ابوعبدالله شمس‌الدین محمد بن حسن بن سباع (645-720 ق / 1247-1320 م)، نحوی، لغوی، ادیب و شاعر مصری‌الاصل. وی در دمشق متولد شد (ابن‌شاکر، عیون‌التواریخ، 279) و در صاغه از توابع دمشق مسکن گزید (صفدی، 2 / 361). برخی (نک‍ : EI2؛ بستانی ب، 1 / 509؛ بستانی، ف، 3 / 281) او را ملقب به قطب‌الدین ابن‌شیخ السلامیه دانسته‌اند، در صورتی که وی مصاحب قطب‌الدین ابن‌شیخ السلامیه بوده است (نک‍ : صفدی، همانجا). این استنباط نادرست، ظاهراً از یکی از نسخ فوات الوفیات برخاسته است (نک‍ : ابن‌قاضی شهبه، 87). بجز اسماعیل بن ابی‌السیر که وی از او حدیث شنیده (سیوطی، 1 / 84)، از دیگر استادان وی اطلاعی در دست نیست. ابن‌صائغ در عروض و بدیع و نحو و لغت مهارت تمام داشته (ابن‌کثیر، 14 / 98) و در دکان خود در صاغه این علوم و همچنین دیوان متنبی و مقامات (بدیع‌الزمان یا حریری؟) و جز آن را تدریس می‌کرده است (ابن‌الوردی، 2 / 386؛ ابن‌حجر، 5 / 159). وی در سرودن شعر نیز تبحر داشته و به گفتۀ ابن‌الوردی (همانجا) قصیده‌ای مشتمل بر 000‘2 بیت سروده که در آن به ذکر انواع علوم و صنایع مختلف پرداخته است. موشحاتی نیز داشته که نمونه‌هایی از آن را ابن‌شاکر (عیون‌التواریخ، 281-283) آورده است. وی در اشعار خود بیشتر به وصف طبیعت پرداخته و در آنها انواع صنایع لفظی، به خصوص توریه (نک‍ : ابن‌معصوم، 5 / 65-66، نواجی، 111، 218؛ ابن‌قاضی مکناسی، 2 / 303) به کار برده است، و بدین سان اشعار وی نمونۀ تمام عیار شیوۀ سخن‌سرایی در عصر ممالیک گردیده است. ابن‌صائغ در دمشق درگذشت (ابن‌الوردی، همانجا). صفدی (2 / 262) و ابن‌شاکر ( فوات الوفیات، 3 / 326) تاریخ مرگ او را 722 ق ذکر کرده‌اند.
از وی چند اثر به جای مانده که عبارتند از: 1. الجامع فی اختصار الصحاح، که مختصر صحاح جوهری است و نسخه‌ای از آن در مدینه موجود است (کحاله، 46). ابن‌یوسف شیرازی نسخه‌ای با عنوان مختصر الصحاح معرفی کرده که به نظر او احتمالاً همان الجامع فی اختصار الصحاح است (سپهسالار، 2 / 279-280)؛ 2. مختصر کتابی ابن خروف و السیرافی علی کتاب سیبویه، موجود در کتابخانۀ قرویین در مغرب (نک‍ : منجد، 5(1) / 166)؛ 3. شرح مقصورۀ ابن‌درید با شرح دُریدیّه، در ظاهریه (ظاهریه، 303-304)؛ 4. قطعاتی از اشعار او نیز در گوتا، به شمارۀ 2296 ( پرچ، IV / 295) موجود است.
چند اثر دیگر به او نسبت داده‌اند که اکنون هیچ کدام در دست نیست: 1. دیوان ابن‌صائغ، در دوجلد (ابن‌شاکر، عیون التواریخ، 279)؛ 2. کتاب العراقیین (بغدادی، 2 / 145)؛ 3. قصیدۀ تائیه‌ای مشتمل بر 000‘2 بیت؛ 4. شرح بر ملحة الاعراب حریری؛ 5. شرح قصیدۀ ابن‌الحاجب (ابن‌الوردی، همانجا)؛ 6. مقامة الشهابیّة و شرح آن که صفدی قسمتی از آن را به خط خود وی در اختیار داشته است.

مآخذ

ابن‌حجر، احمد بن علی، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1396 ق / 1976 م، عکسی، موجود در مرکز؛ ابن‌شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ (حوادث 700-760)، نسخۀ عکسی، استانبول، کتابخانۀ سلیمانیه، شم‍276؛ همو، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1974 م؛ ابن‌قاضی شهبه، تقی‌الدین، طبقات النحاة و اللغویین، به کوشش محسن غیاض، نجف، 1973 م؛ ابن‌قاضی مکناسی، احمد بن محمد، درة الحجال، به کوشش محمد الاحمدی ابوالنور، تونس، 1392 ق / 1972 م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ ابن‌معصوم، علی بن احمد، انوار الربیع، به کوشش شاکر هادی شکر، نجف اشرف، 1389 ق / 1969 م؛ ابن‌الوردی،عمر، تتمة المختصر، به کوشش احمد رفعت البدراوی، بیروت، 1389 ق / 1970 م؛ بستانی ب؛ بستانی ف؛ بغدادی، هدیه؛ سپهسالار، خطی؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1381 ق / 1961 م؛ ظاهریه، خطی (شعر)؛ کحاله، عمر رضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393 ق / 1973 م؛ منجد، صلاح‌الدین، «نوادر المخطوطات فی المغرب»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، س 5، شم‍ ‍1؛ نواجی، محمد بن الحسن، حلبة الکمیت، قاهره، 1357 ق / 1939 م؛ نیز:

EI2 ; Pertsch.

عنایت لله فاتحی نژاد