ابن سید

اِبْنِ سيد، ابوالقاسم احمد بن اَبان بن سيد، معروف به صاحب شرطه (د 382 ق/ 992 م)، اديب و لغوی اواخر عصر امويان اندلس. از تاريخ و محل تولد و جزئيات زندگی او اطلاع چندانی در دست نيست، تنها می‌دانيم كه ايام خلافت حَكَم المستنصر (350-366 ق/ 961-977 م) را دريافته و در قرطبه می‌زيسته (حميدی، 2/ 641؛ ابن بشكوال، 1/ 8) و نزد استادانی چون ابوعلی قالی (ه‍‍ م) و سعيد بن جابر اشبيلی به فراگيری ادب و لغت پرداخته (حميدی، 1/ 253؛ ضبی، 159؛ ابن‌بشكوال، همانجا؛ قفطی، 1/ 30-31) و شاگردانی همچون ابوالقاسم بن افليلی (نک‍ : ه‍ د، ابن افليلی) و ابوعمر بن خيرون تربيت كرده است (ضبی، ابن بشكوال، همانجاها). ابن خير (ه‍ م) نام بسياری از كتابهايی را كه ابن سيد نزد استادان خود به ويژه ابوعلی قالی فراگرفته و به شاگردان خويش آموخته، ضبط كرده است (صص 220-221، 327- 392؛ قس: مطلق، 108- 109). ابن‌سيد ظاهراً گذشته از مقام علمی و ادبی فعاليت سياسی نيز داشته است، چه می‌دانيم كه وی گذشته از مقام كتابت (ابن حيان، 150)، در قرطبه رياست شرطه را هم برعهده داشته است (ابن خير، 221؛ ابن بشكوال، همانجا)؛ گرچه تاريخ و چگونگی دستيابی وی به اين منصبها دانسته نيست، بی‌شك شهرت او به «صاحب شرطه» نيز از همين جاست (ياقوت، 2/ 203؛ قفطی، 1/ 30؛ مقری، 3/ 381). 
ابن سيد در تأليف دستی چابك و قلمی روان داشت (قفطی، 1/ 31؛ صفدی، 6/ 198؛ سيوطی، 1/ 291). مهم‌ترين اثر وی كتابی است در لغت با عنوان العالَم يا السماء و العالم كه گويند در حدود 100 مجلد بوده و مباحث آن با «فلك» آغاز می‌شده و به «ذره» پايان می‌يافته است (حميدی، 2/ 641؛ قفطی، همانجا؛ يمانی، 21؛ فيروزآبادی، 13). بخش عمدۀ اين كتاب كه مطالب آن ظاهراً متأثر از آراء لغويان بزرگ و خود احتمالاً مورد استفادۀ ابن سيده (ه‍ م) بوده است، از ميان رفته و اكنون تنها نسخه‌ای از مجلد سوم آن به شمارۀ 2646/ 40 در كتابخانۀ قرويين فاس موجود است (GAS, VII/ 255-256). چهار اثر ديگر نيز به وی منسوب است كه هيچ يك از آنها امروزه در دست نيست: 1. كتاب العالم و المتعلم؛ 2. شرح كتاب الاخفش؛ 3. شرح كتاب الكسائی؛ 4. شرح كتاب سيبويه (حميدی، قفطی، همانجاها؛ حاجی خليفه، 2/ 1427). 
در منابع از شخصی به نام ابوعبدالله محمد بن ابان بن سيد نيز ياد شده كه ظاهراً مراد ابن سيد بوده است. وی كه اديب، لغوی و مورخ بوده، نزد ابوعلی قالی علم آموخته و آثاری نيز تأليف كرده است. بغدادی ( ايضاح، 1/ 527؛ هديه، 2/ 44) و كحاله (8/ 190) شرحی بر ديوان متنبی به وی نسبت داده‌اند. او نيز، به روايت منابع، از مقربان بارگاه حكم المستنصر و صاحب منصب شرطه بوده و در 354 ق/ 965 م درگذشته است (ابن فرضی، 2/ 69؛ ياقوت، 17/ 117؛ يمانی، همانجا؛ فيروزآبادی، 199-200؛ سيوطی، 1/ 7). با اينهمه، بعيد نيست كه منابع در شرح حال اين دو دچار خلط و اشتباه شده باشند. به هر حال ابن سيد از بزرگ‌ترين لغويان قرطبه در روزگار خود به شمار می‌رود (مطلق، 89). 

مآخذ

ابن‌بشكوال، خلف بن عبدالملک، الصلة، قاهره، 1966 م؛ ابن‌حيان، حيان بن خلف، المقتبس، به كوشش عبدالرحمن علی حجی، بيروت، 1384 ق/ 1965 م؛ ابن خير، محمد، فهرسة، به كوشش فرانسيسكو كودرا، بغداد، 1382 ق/ 1963 م؛ ابن فرضی، عبدالله بن محمد، تاريخ علماء الاندلس، به كوشش عزت عطار حسينی، قاهره، 1374 ق/ 1954 م؛ بغدادی، ايضاح؛ همو، هديه؛ حاجی خليفه، كشف؛ حميدی، محمد بن فتوح، جذوة المقتبس، به كوشش ابراهيم ابياری، بيروت، 1403 ق / 1983 م؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384 ق/ 1964 م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش ددرينگ، بيروت، 1392 ق/ 1972 م؛ ضبی، احمد بن یحیی، بغيةالملتمس، مادريد، 1884 م؛ فيروزآبادی، محمد بن یعقوب، البلغة، به كوشش محمد مصری، دمشق، 1392 ق/ 1972 م؛ قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1369 ق/ 1950 م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957 م؛ مطلق، البيرحبيب، الحركة اللغوية فی الاندلس، بيروت، 1967 م؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطيب، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1388 ق/ 1968 م؛ ياقوت، ادبا؛ يمانی، عبدالباقی بن عبدالمجید، اشارة التعيين فی التراجم النحاة و اللغويين، به كوشش عبدالمجيد دياب، رياض، 1406 ق/ 1986 م؛ نيز:

GAS.
بخش ادبيات عرب