ابن سوده

اِبْنِ سوده، عنوان افراد خاندانی از عالمان و قاضيان مالكی در مراكش، از اوايل سدۀ 11 هجری تا زمان كنونی. جدّ اين خاندان محمد بن محمد بن علی بن سوده در 754 ق از غرناطۀ اندلس به فاس هجرت كرده است (مراكشی، 2/ 269). از اولين افراد مشهور اين خاندان می‌توان از ابوالقاسم بن قاسم (د 1004 ق/ 1596 م) نام برد (نک‍ : حجوی، 2/ 272) كه از رضوان جنوی و قاضی حميدی علم آموخته و عده‌ای چون احمد بن يوسف فاسی از وی بهره برده‌اند (نک‍ : مخلوف، 294). برخی از مشاهير اين خاندان عبارتند از: 

1. ابوعبدالله محمد بن طالب بن علی تاودی

(د 29 ذيحجۀ 1209 ق/ 17 ژوئيۀ 1795 م)، عالم جامع الاطراف مالكی و مشهورترين فرد خاندان. او در فاس به دنيا آمد. تولد او را به اختلاف در 1111 يا 1128 ق نوشته‌اند (مخلوف، 373؛ جبرتی، 2/ 149). موطأ را نزد ابوعبدالله محمدبن عبدالسلام ناصری و شهاب‌الدين احمد بن عبدالعزيز سجلماسی خواند. همچنين از ابوعبدالله محمد بن قاسم جسوس، ابوالبقاء يعيش بن زغاوی، ابوالعباس احمد بن احمد شدادی، شهاب‌الدين احمد بن مبارك و ديگران بهره برد (جبرتی، 2/ 149-150) و به مقام شيخ الشيوخی نايل آمد و بر مسند تدريس و افتاء تكيه زد (حجوی، 2/ 294). پرووانسال (ص 238) او را يكی از نوابغ مغرب خوانده است. 
در 1181 ق در مسير حج عالمان مصری از او حديث شنيدند (جبرتی، 2/ 150). نيز در همانجا بود كه زبيدی صاحب تاج العروس از وی بهرۀ علمی برد (زبيدی، ذيل ماده سود). او در مكه و مدينه چندی به تدريس پرداخت (گنون، 1/ 303) و از مشايخ حرمين اجازه دريافت كرد و به آنان اجازه داد (جبرتی، 2/ 150-151). پس از بازگفت به مغرب، سلطان محمد در 1203 ق او را به منصب قضا خواند كه با ناخشنودی پذيرفت. با مرگ سلطان محمد و بروز اختلاف ميان فرزندانش در باب جانشينی پدر، از ابن سوده خواسته شد تا در اين امر حكميت كند و او مولی سليمان را برگزيد و با او به شرط رفتار براساس موازين شرعی و سنت نبوی بيعت كرد (همو، 2/ 151-152). 

آثـار

ابوعبدالله محمد دارای تأليفات زيادی است كه مهم‌ترين آنها از اين قرار است: 

الف ـ چاپی

1. حاشية علی الجامع الصحيح للأمام البخاری يا زادالمجد الساری لمطالع البخاری در 4 مجلد (فاس، 1328-1330 ق)؛ 2. اسئلة و اجوبة (فاس، 1301 ق)؛ 3. شرح الاربعين النووية كه در فاس چاپ شده است؛ 4. حلی المعاصم، كه شرحی است بر تحفة محمد بن عاصم در فقه مالكی و در 3 مجلد در فاس، بين سالهای 1308-1310 ق به چاپ رسيده است؛ 5. شرح لامية الزقاق، در علم قضا كه در فاس چاپ شده است؛ 6. شرح مختصر خليل كه در فاس به چاپ رسيده است؛ 7. الفهرسة الصغری، دربارۀ برخی از مشايخ و متن اجازاتی كه به مؤلف داده شده است و به گفتۀ زركلی (6/ 171) به چاپ رسيده است. 

ب ـ خطی

1. تحفة الاخوان بفوات التنيا بطول الزمان (علوش، 2(1)/ 263)؛ 2. تقييد علی الجامع المنسوب لخليل (همو، 2(1)/ 268)؛ 3. تقييد فی بيع العقار (حجی، 130)؛ 4. ثبت بمن لقيهم التاودی من صالحی المغرب (وكيل، 2(4)/ 136)؛ 5. مناسك الحج (حجی، 205-206). 

2. ابوالعباس احمد بن محمد بن طالب تاودی

(1153- 1235 ق/ 1740-1820 م)، تحصيلات خود را نزد پدر آغاز كرد و از استادان ديگری چون ابوعبدالله محمد بن حسن جنوی و ابوعبدالله محمد بن حسن بنانی نيز بهره برد. در 1181 ق كه پدرش به حج رفت او را به جای خويش بر كرسی تدريس نشاند (مراكشی، 2/ 207). از جانب سلطان مراكش مدتی جميع امور قضايی مغرب بدو سپرده شد و در حكم قاضی القضاة مغرب بود (حجوی، 2/ 297). 
سه فرزند وی ابوالفضل عباس بن احمد (د 1241 ق)، ابوعبدالله محمد طالب بن احمد (د 1252 ق) و محمد عبدالواحد بن احمد (د 1253 ق) از عالمان عصر خويش بودند (نک‍ : كتانی، 2/ 920؛ مخلوف، 396). 

3. ابوعيسی مهدی بن طالب

(1220-1294 ق/ 1805-1877 م)، نزد مشايخی چون يازمی، بدرالدين حمومی و عبدالقادر كوهن به تحصيل پرداخت (مخلوف، 403). سپس قاضی مكناسه و زرهون گرديد (سلاوی، 9/ 71؛ زركلی، 7/ 313). در 1269 ق به قصد حج راهی مشرق شد (ابن سوده، 393؛ قس: سلاوی، همانجا). از جمله شاگردان و راويان وی عبدالكبير كتانی و ابوعبدالله محمد مدنی (كتانی، 2/ 743، 1053-1054) و جعفر كتانی (مخلوف، همانجا) قابل ذكرند. از آثار او حاشيه‌ای بر شرح السُّلمّ فی المنطق است كه به گفتۀ زركلی (7/ 114) در دو جزء به چاپ رسيده است. وی همچنين رساله‌ای در تنظيم لشكر دارد كه آن را به درخواست ملك محمد رابع نوشته و نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ احمديۀ فاس موجود است (نک‍ : زركلی، همانجا؛ برای ديگر آثار او نک‍ : ابن سوده، 364، 393؛ مخلوف، 403). 

4. ابوالعباس احمد بن طالب

(1241-1321 ق/ 1826-1903 م)، تحصيلات خود را نزد محمد بن عبدالرحمن حجرتی و محمد بن عبدالقادر كردودی آغاز كرد (مراكشی، 2/ 269؛ كتانی، 1/ 484، 2/ 1042). سپس در 1268 ق برای ادامۀ تحصيل به تونس رفت و از علمای آن ديار چون محمد بن احمد نيفر، سالم بن حاجب و محمد بيرم بهره برد و از آنان اجازه دريافت كرد (مخلوف، 430؛ مراكشی، 2/ 270). سال بعد به حج رفت و در حرمين از محمد بن علی سنوسی و ديگران استفاده برد (همانجا). آنگاه امامت و خطابت مسجد مولانا ادريس را برعهده گرفت. در 1285 ق قاضی ازمور شد و سپس در 1292 ق در طنجه منصب قضا يافت و در 1294 ق بعد از مرگ برادرش ابوعيسی مهدی به جای او قاضی مكناسه گرديد (مراكشی، 2/ 270). از اقدامات وی تأسيس خزانۀ احمديه در مراكش است كه به نام احمديه خوانده می‌شود (ابن سوده، 23). 
از آثار وی اين كتابها را می‌توان نام برد: 1. تحرير المقال، دربارۀ بسمله كه به گفتۀ زركلی (1/ 139) به چاپ رسيده است؛ 2. ختمات لصحيح البخاری كه به گفتۀ همو (همانجا) بخشی از آن به چاپ رسيده است؛ 3. رفع اللبس و الشبهات عن ثبوت الشرف من قبل الامهات كه در قاهره (1321 ق) چاپ شده است. 

5. ابوعبدالله محمد عابد بن احمد بن طالب

(1272- 1359 ق/ 1855-1940 م). او بيش از 50 سال خطيب مسجد مولی ادريس بود (زركلی، 6/ 180). 
از آثار او سنان القلم لتنبيه وديع كرم، چاپ سنگی در فاس (1325 ق/ 1907 م) و مسامرة الاعلام و تنبيه العوام بكراهية القيام لمولد خيرالانام را كه به گفتۀ زركلی (6/ 180) به چاپ رسيده، می‌توان نام برد. 

مآخذ

ابن سوده، عبدالسلام بن عبدالقادر، دليل مؤرخ المغرب الاقصی، تطوان، 1369 ق؛ پرووانسال، لوی، مورخوالشرفاء، ترجمۀ عبدالقادر الخلاّدی، رباط، 1397 ق/ 1977 م؛ جبرتی، عبدالرحمن، تاريخ عجائب الآثار فی التراجم و الأخبار، بيروت، دارالجيل؛ حجوی، محمد بن حسن، الفكر السامی، مدينه، 1397 ق؛ حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمية الصبيحيّة، كويت، 1406 ق/ 1985 م؛ زبيدی، تاج العروس؛ زركلی، اعلام؛ سلاوی، احمد بن خالد، الاستقصاء، به كوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبيضاء، 1956 م؛ علوش، ی. س. و عبدالله الرجراجی، فهرس المخطوطات العربية، رباط، 1954 م؛ كتانی، عبدالحی بن عبدالکبیر، فهرس الفهارس و الاثبات، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1402 ق/ 1982 م؛ گنون، عبدالله، النبوغ المغربی، بيروت، دارالكتاب اللبنانی؛ مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزكية، بيروت، 1350 ق؛ مراكشی، عباس بن ابراهیم، الاعلام بمن حَلّ مراكش و اغمات من الاعلام، فاس، 1357 ق/ 1938 م؛ وكيل، مختار، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1390 ق. 

علی بيات