اِبْنِ سَمْح، ابوالقاسم اَصبغ بن محمد بن اصبغ غرناطی (۳۷۰-۴۲۶ ق/ ۹۸۰-۱۰۳۵ م)، رياضی‌دان و اخترشناس اندلسی. شكلهای السمج، الشيخ و اصنع در برخی منابع مانند ابن صاعد (ص ۶۹) و ابن خطيب (۱/ ۴۳۶) گويا اشتباه كاتبان است. وی در قرطبه زاده شد و در غرناطه درگذشت. از نامۀ ابوبكر بن بشرون ــ از شاگردان مسلمه ــ به ابن سمح دربارۀ علم كيميا، چنين استنباط می‌شود كه در دانش كيميا نيز دستی داشته است (ابن خلدون، ۶۹۷).
ابن سمح از بزرگ‌ترين شاگردان مسلمة بن احمد مجريطی (د ۳۹۸ ق/ ۱۰۰۷ م) بود. بعدها پيروی از رأی و نظر ابومحمد السوسی را برگزيد و او را از ديگران برتر دانست و به سبب نابسامانيهای سياسی قرطبه، زادگاهش را ترك گفت و به غرناطه رفت و به حمايت حبّوس صنهاجی امير بنی زميری درآمد. در آنجا دارايی بسيار اندوخت و فراخ حال و نيكو روزگار گرديد (ابن‌ابار، ۱/ ۲۰۷). از بزرگ‌ترين شاگردان او، ابومروان سليمان بن الناشی را می‌توان نام برد كه اغلب مآخذ، زندگی ابن سمح را به نقل از گزارشهای او آوردها‌ند (ابن صاعد، ۷۰؛ ابن ابی اصيبعه، ۳/ ۶۳؛ ابن خطيب، ۱/ ۴۳۶).
آثـار علمی
ده اثر به ابن‌سمح نسبت داده شده كه نسخه‌هايی از برخی از آنها در كتابخانه‌های جهان مضبوط است: ۱. المدخل الی الهندسة، كه شرح و تفسير كتاب اقليدس است (ابن صاعد، ۶۹)؛ ۲. ثمار العدد، معروف به المعاملات (همانجا)؛ ۳. كتابی بزرگ در هندسه، كه در آن از خواص خط مستقيم و مقوّس و منحنی سخن گفته بوده است (همو، ۶۹، ۷۰)؛ ۴ و ۵. دو كتاب دربارۀ اسطرلاب، يكی التعريف بصورة صنعة الاسطرلاب (تعريف شكل ساختمان اسطرلاب) در دو مقاله، و ديگری كتاب العمل بالاسطرلاب (كاربردِ اسطرلاب) در صد و سی باب. نسخه‌ای از كتاب اخير در كتابخانۀ موزۀ بريتانيا مضوبط است (GAS, VI/ 249؛ ابن ابی اصيبعه، همانجا)؛ ۶. كتاب الزيج. ابن سمح اين كتاب را كه از تأليفات بسيار معتبر اوست، براساس روش سند هند، تدوين كرده است (كندی، 126). مقری (۳/ ۱۷۶) بر اين عقيده است كه در اين فن كتابی مانند زيج مسلمة بن مجريطی و زيج ابن سمح تأليف نشده است. كتاب دارای دو بخش است: يكی مشتمل بر جدولها و ديگری حاوی رسائلی دربارۀ آنهاست (ابن صاعد، ۷۰). ابن زرقاله در كتاب العمل بالصّفيحۀ خود، از زيج ابن سمح سود جسته است (EI2)؛ ۷. كتابی راجع به نجوم كه فقط ترجمۀ آن به زبان اسپانيايی قديم در دست است و در آن فواصل نقاط اوج كواكب در سال ۱۴۶ ق (۱۰۲۵ م) داده شده است (GAS, VI/ 249)؛ ۸. الكافی فی الحساب الهوائی، رساله‌ای است در چگونگی محاسبات ذهنی ارقام بزرگ در ده باب. آلوارت (V/ 351) آن را رسالة كافية فی علم الحساب الهوائی ضبط كرده است. حاجی خليفه (۲/ ۱۳۷۷، ۱۳۸۱)، بغدادی (۱/ ۲۲۴) و طوقان (۳/ ۳۳۶) اين اثر را دو كتاب با نامهای الكافی فی الحساب الهوائی و الكامل فی الحساب الهوائی دانسته‌اند. نسخه‌های خطی كتاب مذكور در كتابخانۀ برلين و اسكوريال نگاهداری می‌شود ( آلوارت، همانجا؛ GAL, S, I/ 861)؛ ۹. كتاب طبيعة العدد (ابن صاعد، همانجا).
در ميان آثار ابن سمح از كتابی به نام رماية الغرض و حماية الجوهر عن العرض نيز نام برده شده است (جامعه، ۵(۲)/ ۲۶۱). اگرچه فيلسوف‌الدوله (ص ۶۷) او را در طب نيز صاحب‌نظر دانسته و از دو اثر ناتمام وی تعليقات فی الطب و رسالة فی حفظ الصحة سخن گفته است، ليكن در هيچ يك از مآخذ معتبر به اين مطلب اشاره نشده است.
مآخذ
ابن‌ابار، محمد بن عبدالله، التكملة، به كوشش عزت عطار حسينی، قاهره، ۱۳۷۵ ق/ ۱۹۵۵ م؛ ابن ابی اصيبعه، احمد بن قاسم، عيون الانباء، بيروت، ۱۳۷۷ ق/ ۱۹۵۷ م؛ ابن خطيب، محمد بن عبدالله، الاحاطه، قاهره، دارالمعارف؛ ابن خلدون، مقدمه، به كوشش خليل شحاده، بيروت، ۱۴۰۱ ق؛ ابن صاعد اندلسی، صاعد بن احمد، طبقات الامم، به كوشش لويس شيخو، بيروت، ۱۹۱۲ م؛ بغدادی، ايضاح؛ جامعه، خطی؛ حاجی خليفه، كشف؛ طوقان، قدری حافظ، تراث العرب العلمی، قاهره، ۱۳۸۲ ق/ ۱۹۶۳ م؛ فيلسوف‌الدوله، عبدالحسين، مطرح الانظار، تبريز، ۱۳۳۴ ق/ ۱۹۱۶ م؛ مقری تلمسانی، احمد بن محمد، نفح الطيب، به كوشش احسان عباس، بيروت، ۱۳۸۸ ق/ ۱۹۶۸ م؛ نيز:
Ahlwardt; EI2; GAL; GAL, S; GAS; Kennedy, E. S., A Survey of Islamic Astronomical Tables, Philadelphia, 1956.
رضا انزابی‌نژاد