ابن سکون

اِبْنِ سَكون، ابوالحسن علی بن محمد بن علی حلّی (ح 530- ح 600 ق/ 1136-1204 م)، كاتب، فقيه و محدث شيعی. شهرتش را از نام نيای بزرگش سَكون (يا سُكون) گرفته است. بعضی منابع متأخر اين نام را سَكّونی نيز ذكر كرده‌اند (نک‍ : افندی، 4/ 239؛ عبدالعزيز، 1/ 156؛ دُجَيلی، 2/ 55؛ حَمَد كمال‌الدين، 1/ 131؛ بغدادی، 1/ 704). 
دوران كودكی و نوجوانی را در زادگاهش حِلّه ــ بر سر راه بغداد به كوفه كه از ديرباز مسكن نياكانش بود ــ به سر برد (نک‍ : ابن نجار، 4/ 88؛ قس: ياقوت، 15/ 75). پدرش از دانشمندان و محدثان بنام زمان خويش بود (افندی، 4/ 241) و ابن سَكون احتمالاً مقدمات علوم را در سالهای كودكی و نوجوانی نزد وی آموخت. در جوانی برای تحصيل علم به بغداد رفت و در آنجا اقامت گزيد و در علم نحو نزد ابن خشاب و در لغت نزد ابن عصار به كمال رسيد، چنانكه معاصرانش تبحر وی را در فنون ادب و استعداد فوق‌العاده‌اش را در حفظ لغت، سخت ستوده‌اند (ياقوت، 15/ 75؛ ابن نجار، 4/ 88- 89). در طی اين دوران، ابن سكون علاوه بر نحو و لغت و ادب و بلاغت، در فقه شيعه نيز به مطالعه پرداخت و چون در آن علم تبحّر يافت، به تدريس آن مشغول شد. دست نوشته‌های نفيسی كه اينك از او می‌شناسيم، بايد طی همين دوران اقامت در بغداد تحرير شده باشد. با اينهمه، در بغداد ماندگار نشد و پس از مدتی به سوی مدينه رهسپار گرديد و در آن شهر رحل اقامت افكند و در مقام كاتب، به خدمت امير مدينه درآمد. مدينه را نيز پس از مدتی ترك گفت و به شام رفت و به دربار صلاح‌الدين ايوبی راه يافت و او را مدح كرد. 
نمی‌دانيم چرا ابن سكون بغداد را كه در آنجا مقام و حرمتی كسب كرده بود، ترك گفت؛ آيا در پی مال و ثروت به جست‌جوی اميری بخشنده برآمده بود، يا در اثر آزارهايی كه به شيعيان روا می‌داشتند از بغداد گريخته بود؟ اين نظر اخير را تهمتی كه دانشمند معاصرش ياقوت (همانجا) به او زده و وی را نُصيری خوانده محتمل می‌سازد. ابن‌نجار (همانجا) نيز با آنكه او را متدين و اهل عبادت و شب زنده‌داری معرفی كرده است، نظر ياقوت را تـأييد می‌كند حال آنكه نصيريه (نک‍ : نوبختی، 78؛ شهرستانی، 1/ 188- 189) از نظر برخی دانشمندان در شمار ملحدانند. البته، علمای رجالِ شيعه اين نسبت را با ذكر دلايل و شواهد تكذيب كرده‌اند (افندی، 4/ 243؛ صدر: تأسيس، 126؛ خاقانی، 4/ 252). 
ابن سكون شعر نيز می‌سروده است و ذوق شعری او در قطعاتی كه در منابع موجود نقل شده، مشهود است. ياقوت (همانجا) گفته است كه وی شعر نيكو می‌سروده، ولی شعری از او نياورده است، اما ابن نجار اشعاری از او آورده است (4/ 89-92). 

آثـار

ياقوت (همانجا) به نقل از يكی از شعرای معاصر ابن سكون گفته كه وی تصنيفاتی داشته است، ولی در هيچ يك از منابع نزديك به زمان ابن سكون، تأليف كتاب و رساله‌ای را به او نسبت نداده‌اند. می‌توان گفت از آنجا كه وی شيفتۀ تصحيح و تحرير متون بوده، آثار بسياری را با دقت تمام و به خطی خوش نگاشته است كه همانها را تأليفات او پنداشته‌اند. وی ظاهراً در كار تحرير و تصحيح وسواس به خرج می‌داده و تا متنی را نيك در نمی‌يافته به نگارش آن دست نمی‌زده است (ياقوت، همانجا) و به ضبط دقيق كلمات و نقل صحيح عبارات سخت اهتمام می‌ورزيده است (افندی، همانجا). از جملۀ اين آثار خطی، يك نسخه از صحيفۀ سجاديه است (آقابزرگ، 115) كه با نسخه‌های متداول و مشهور اختلافات زيادی دارد. دو كتاب المصباح الكبير و المصباح الصغير را نيز از تأليفات شيخ طوسی تصحيح و تحرير كرده است (افندی، 4/ 242). همچنين نسخۀ نفيسی از كتاب امالی شيخ صدوق به خط وی كه تاريخ پايان تحرير آن 14 ذيحجۀ 563 بوده، در كتابخانۀ محدث قمی نگهداری می‌شده است (قمی، 327). 
بعضی از معاصران به اشتباه چنين پنداشته‌اند كه ابن سكون كتابهايی با نامهای ضبط اختلافات الصحيفة السجادية و اختلافات نسخ المصباح الصغير تأليف كرده بوده است (كحاله، 7/ 229). در صورتيكه در منابع بر اين تصريح شده است كه عده‌ای از علمای شيعه اختلافات مذكور را از روی دستخط ابن سكون ضبط كرده‌اند (افندی، همانجا؛ نوری، 3/ 483). يك دستخط اجازۀ روايت صحيفۀ سجاديه نيز كه ابن سكون برای شمس‌الدين محمد بن علی بن حسين عاملی ــ جد اعلای شيخ بهائی ــ نوشته، از او برجای مانده است (نک‍ : متن اجازه با حذف مقدمه؛ صدر، تكملة، 356-357). مجلسی در مقدمۀ شرح صحيفۀ خود تصريح می‌كند كه نسخه‌ای را كه برای شرح انتخاب كرده است، نسخۀ شمس‌الدين محمد عاملی بوده و شمس‌الدين آن را با يك واسطه از روی صحيفۀ سجاديه به خط ابن سكون نوشته است (مجلسی: الفرائد، 9؛ همو، بحار، 107/ 60). از اشعار ابن سكون نيز جمعاً 30 بيت در منابع موجود نقل شده است. از آن جمله 25 بيت را ابن نجار از خريده نقل می‌كند و دو بيت از آنها نيز در مدح حضرت علی (ع) است كه مؤلف اعيان الشيعة از كتاب الطليعة فی شعراء الشيعة، تأليف شيخ محمد سماوی (خطی) نقل كرده است (ابن نجار، 4/ 89-92؛ امين، 8/ 314). 
از جزئيات احوال و شرح زندگانی ابن سكون به خصوص در سالهای آخر عمر، و پس از وفات صلاح‌الدين ايوبی هيچ اطلاعی نداريم. بعضی از معاصران از فحوای آنچه در شرح حال او آمده است چنين استنباط كرده‌اند كه وی تمام عمر غريبانه و بی‌خانه و خانواده زيسته است (حمد كمال‌الدين، 1/ 132). 

مآخذ

آقابزرگ، طبقات اعلام الشيعة، قرن 7، به كوشش علی نقی منزوی، بيروت، 1972 م؛ ابن نجار، محمد بن محمود، ذيل تاريخ بغداد، به كوشش قيصر فرح، حيدرآباد دكن، 1404 ق/ 1985 م؛ افندی، عبدالله، رياض العلماء، به كوشش احمد حسينی، قم، 1401 ق؛ امين، محسن، اعيان الشيعة، به كوشش حسن الامين، بيروت، 1403 ق/ 1983 م؛ بغدادی، هديه؛ حمد كمال‌الدين، هادی، فقهاء الفَيْحاء اَو تطور الحركة الفكرية فی الحلّة، بغداد، 1962 م؛ خاقانی، علی، شعراء الحلّة اَو البابليات، نجف، 1372 ق/ 1952 م؛ دجيلی، عبدالصاحب عمران، اعلام العرب فی العلوم و الفنون، نجف، 1386 ق/ 1966 م؛ شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، به كوشش محمد سيد كيلانی، بيروت، دارالمعرفة؛ صدر، حسن، تأسيس الشيعة، به كوشش محمدباقر صدر، نجف، شركة النشر و الطباعة؛ همو، تكملة امل الآمل، به كوشش احمد حسينی، قم، 1406 ق؛ عبدالعزيز، دائرةالمعارف الاسلامية، تهران؛ قمی، عباس، الفوائد الرضوية، تهران، 1327 ش؛ كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957 م؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، 1403 ق/ 1983 م؛ همو، الفرائد الطريفة فی شرح الصحيفة الشريفة، به كوشش مهدی رجائی، اصفهان، 1407 ق؛ نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشيعة، به كوشش ه‍ . ريتر، استانبول، 1931 م؛ نوری، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، تهران، 1318-1321 ق؛ ياقوت، ادبا. 

محمدعلی لسانی فشاركی