ابن سراج

اِبْنِ سِراج، ابوالحسين سِراج بن عبدالملك بن سِراج بن عبدالله (439- جمادی‌الآخر 508/ 1047- نوامبر 1114). اديب، شاعر، نحوی، لغوی و فقيه مالكی عصر ملوك الطوايف در اندلس. 
وی در خانواده‌ای اهل دانش و فضل چشم به جهان گشود (ابن‌بشكوال، 1/ 227). نيای بزرگ او سِراج بن قرّۀ كِلابی، شاعری معروف و از موالی عبدالرحمن بن معاويه شمرده می‌شد (قاضی عياض، 4/ 815-816) و برخی نيز او را از اصحاب پيامبر(ص) پنداشته‌اند (ابن بسام، 1(2)/ 809). 
ابن سراج ابتدا نزد جد (مخلوف، 123) و سپس پدر خود كه پيشوای نحويان و از علمای بزرگ اندلس به شمار می‌رفت به تحصيل علوم و مخصوصاً نحو پرداخت و به روايتی 40 سال در ملازمت او به سر برد و الكتاب سيبويه را 3 بار نزد وی خواند (ابن ابار، المعجم، 306). فقه و حديث را نيز نزد او و محمد بن عتّاب و ديگران فرا گرفت (ابن بشكوال، همانجا) و پس از مرگ پدر در 489 ق/ 1096 م در سراسر اندلس به نحودانی شهرت يافت (قاضی عياض، 4/ 816-817) و به تدريس آن علم و نيز علم حديث و فقه مالكی پرداخت (ابن ابار، المعجم، 306، 307؛ ابن قفطی، 2/ 66). تسلط او بر لغت، ادب و شعر و احاطه‌اش به دقايق صرف و نحو، باعث شد كه بسياری از نحويان معروف، از جمله ابن ابرش و ابن باذِش در مجالس درس او حاضر شوند (ياقوت، 11/ 181؛ ابن ابار، المعجم، 306). سيوطی (1/ 576) شمار اين نحويان را 40 تا 50 نفر نوشته است. ابن خاقان (مقری، 9/ 264) و قاضی عياض (4/ 815، 817) و ابن خيَره (سيوطی، همانجا) و ابن‌ابی‌الخصال (ابن ابار، همانجا) نيز از جمله شاگردان وی بوده‌اند. 
ابن سراج شعر نيز می‌سروده است و ابن خاقان (صص 201- 202)، عمادالدين (3/ 484-486)، ابن ابار ( الحلةالسيراء، 2/ 173- 174) و ديگران قطعات پراكنده‌ای از اشعار وی را كه عمدتاً تغزلی و حكمت‌آميزند، نقل كرده‌اند. 
فروخ (5/ 44) او را مبتكر رسايل سخريه‌ای می‌داند كه به زَرْزوريّات معروف بوده است، با اينهمه منابع قديم موجود هيچ اشاره‌ای به اين موضوع نكرده‌اند. از آن گذشته، آثاری چون رسالة التوابع و الزوابع ابن شهيد اندلسی (د 426 ق) و الرسالة الهزليّة ابن زيدون (د 463 ق) كه همه در قالب طنز است قبل از رسايل ابن سِراج نوشته شده‌اند و آنها نيز خود شايد از برخی آثار جاحظ چون التربيع و التدوير تأثير پذيرفته باشند. ابن سراج به دربار معتمد بن عبّاد (حک‍ ‍461-484 ق/ 1069-1091 م) نيز راه يافته و در زمرۀ بزرگان و صاحب منصبان وی درآمده بوده است (ابن‌بشكوال، 1/ 227؛ ابن ابار، الحلة السيراء، 2/ 173؛ همو، المعجم، 306) و ظاهراً مدتی نيز مقام وزارت داشته، اگرچه زمان آن به درستی معلوم نيست (ابن خاقان، 200؛ سلفی، 132؛ ابن بشكوال، همانجا؛ قس: فروخ، 5/ 95). پس از فوت ابن سراج مرثيه‌های بسياری در وصف منزلت علمی و ادبی او سروده شده است (ابن بسام، 1(2)/ 808-826). 

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، الحلةالسيراء، به كوشش حسين مؤنس، قاهره، 1963 م؛ همو، المعجم فی اصحاب القاضی الامام ابی علی الصدفی، مادريد، 1885 م؛ ابن بسام، الذخيرة، به كوشش احسان عباس، تونس، 1395 ق/ 1975 م؛ ابن بشكوال، خلف بن عبدالملک، الصلة، قاهره، 1966 م؛ ابن خاقان، فتح، قلائد العقيان، بولاق، 1284 ق/ 1867 م؛ ابن قفطی، علی بن یوسف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1371 ق/ 1952 م؛ سلفی، احمد بن محمد، اخبار و تراجم اندلسية، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1963 م؛ سيوطی، بغية الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، 1384 ق/ 1964 م؛ عمادالدين اصفهانی، محمد بن محمد، خريدةالقصر، به كوشش آذرتاش آذرنوش، تونس، 1972 م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب العربی، بيروت، 1982 م؛ قاضی عياض، ابوالفضل، ترتيب المدارك و تقريب المسالك، به كوشش احمد بكير محمود، بيروت، 1967 م؛ مخلوف، محمد بن محمد، شجرةالنور الزكية، بيروت، 1349 ق/ 1930 م؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطيب، به كوشش يوسف شيخ محمد البقاعی، بيروت، 1406 ق/ 1986 م؛ ياقوت، ادبا. 

عنايت‌الله فاتحی‌نژاد