ابن رومیه

اِبْنِ رومیه، ابوالعباس احمد بن محمد بن مُفَرِّج (561- 637 ق/ 1165- 1239 م)، ملقب به عَشّاب، نباتی و زهری (منذری، 3/ 530-531؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، 3(1)/ 133)، گیاه‌شناس و داروشناس، محدث و فقیه ظاهری مالكی. نیای بزرگش از پزشكان قُرطُبه بود (ابن خطیب، 1/ 215). خانوادۀ او از قرطبه به اشبیلیه مهاجرت كرد و احمد در این شهر كه در آن وقت مركز حكومت موحدین اندلس بود و شهرت و اعتبار فراوان داشت، دیده به جهان گشود (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ عنان، 338). پس از پایان تحصیلات مقدماتی، از دانشمندان و محدثین بزرگی چون ابوعبدالله بن زرقون، ابو عبدالله الیابُری، ابن جمهور، ابن العربی، ابن جد و دیگران اخذ حدیث كرد (منذری، 3/ 531؛ ابن ابار، 1/ 121؛ ابن خطیب، 1/ 217). همزمان با تحصیل علوم دینی به پژوهش در گیاه‌شناسی نیز همت گماشت. در 580 ق/ 1184 م برای تكمیل معلومات خود زادگاهش را ترك گفت (ابن ابار، همانجا). ابتدا در مغرب العُدوة (در‌ اندلس) به مطالعه و شناخت ویژگیهای گیاهان پرداخت. پس از آن به افریقیه رفت، سپس در 613 ق/ 1216 م وارد مصر شد. آنگاه به شام و عراق و حجاز مسافرت كرد و در تمام این مدت به پژوهش دربارۀ گیاهان مشغول بود (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ ابن خطیب، 1/ 216) و در همین ایام از شنیدن حدیث نیز غافل نماند و از محدثین بزرگ در بغداد و موصل و دمشق از جمله ابوالوقت السَجْزی، ابوعبدالله فراوی و ابوالفتح بن البطئ و دیگران حدیث فرا گرفت (ابن ابار، همانجا)، ولی تخصص او به‌ویژه در گیاه‌شناسی بود، چندانكه ابن ابی اصیبعه كه معاصر وی بوده است، او را از بزرگ‌ترین علما و فضلا (همانجا) و ابن خطیب او را عجیب‌ترین انسان عصر خود و ازمنۀ قبل و بعد (1/ 251) دانسته است. وی برجسته‌ترین گیاه‌شناس مسلمان است كه نباتات را نه فقط از دیدگاه پزشكی بلكه از نظر دانش گیاه‌شناسی نیز مطالعه كرد و توانست زمینۀ این علم را توسعه داده، تجارب خود را به وسیلۀ شاگردانش كه بزرگ‌ترین آنها ابن بیطار است، به آیندگان انتقال دهد (لكلرك، II/ 246). او گیاهان بسیاری را در شمال افریقا به خصوص در مغرب و نیز در نواحی دیگر مانند مصر و حجاز كشف و نام و خواص آنها را در بزرگ‌ترین اثر خود الرحلة النباتیة جمع‌آوری كرد. گر چه این كتاب به دست ما نرسیده است، اما ابن بیطار در جای جای كتاب جامع المفردات از آن نام برده است (1/ 5، 6، 20؛ لكلرك، II/ 247). 
زمانی كه ابن رومیه در اسكندریه اقامت داشت، آوازۀ دانش وی به ملك عادل ابوبكر بن ایوب از حكمرانان خاندان ایوبی رسید و او ابن رومیه را از اسكندریه به قاهره دعوت كرد و با تعیین مقرری و اعزاز و اكرام، اقامت دائم وی را در مصر خواستار شد (ابن ابی اصیبعه، همانجا)، اما او نپذیرفت و یادآوری كرد كه به قصد مطالعه و ادای فریضۀ حج آمده است و به موطن خود باز خواهد گشت (ابن ابی اصیبعه، همانجا). در مدت اقامت دو ساله‌اش در آن نواحی، پادزهری (تریاق كبیر) از تركیب گیاهان گونه‌گون تهیه كرد. پس از زیارت حج به زادگاهش اشبیلیه بازگشت و تا پایان عمر در همانجا ماند و در دكانی به فروش گیاهان دارویی اشتغال ورزید (ابن ابار، 1/ 121؛ مقری، 3/ 353). وی مردی زاهد، نیكوخصلت و آزاده و كتابدوست بود و بیشتر آثار ابن‌حزم را جمع‌آوری و استنساخ كرد (ابن خطیب، 1/ 216). ابن رومیه چنان به ابن حزم علاقه داشت و تعصب می‌ورزید كه وی را حزمی نیز لقب داده‌اند (منذری، همانجا) وی به ادبیات نیز علاقه‌مند بود و اگر چه به شاعری تظاهر نمی‌كرد، اما شاگردانش اشعاری از او نقل كرده‌اند (ابن سعید، 181). از شاگردان او در حدیث، ابوعبدالله بن سعید اللَّوْشی در بغداد و ابوبكر بن مقط در مصر (ابن خطیب، 1/ 218) و در گیاه‌شناسی ابن بیطار را می‌توان نام برد. 
وی پس از تألیف الرحلة النباتیة بینایی خود را از دست داد (ابن خطیب، 1/ 219) و سرانجام در زادگاهش درگذشت (منذری، 3/ 530؛ ابن ابار، 1/ 122). 

آثـار

ابن رومیه آثار متعددی در زمینۀ گیاه‌شناسی و فقه و حدیث داشته كه متأسفانه بیشتر آنها از میان رفته است. مشهورترین آثار او به شرح زیر است: 

الف ـ در فقه و حدیث

1. الحافل یا الحافل فی تذبیل الكامل، ذیلی است بر كتاب الكامل فی معرفة الضعفاء و المتروكین من الرواة، تألیف ابواحمد بن عدی (ابن ابار، 1/ 121؛ ابن خطیب، 1/ 219؛ بغدادی، 1/ 93)؛ 2. مختصر الكامل در 2 جلد (ابن ابار، همانجا)؛ 3. مختصر غریب حدیث مالك، اثر دارقُطنی (ابن‌خطیب، همانجا)؛ 4. رَجّالة المُعَلِم بزوائد البخاری علی مسلم؛ 5. نظم الدّراری فیما تفرد به مسلم عن البخاری؛ 6. حكم الدعاء فی ادبار الصلوات؛ 7. كیفیة الاذان یوم الجمعة؛ 8. اخبار محمد بن اسحاق؛ 9. توهین طرق حدیث الاربعین (همانجا)؛ 10. فهرسة حافلة كه در آن روایات‌ اندلس و شرق جداگانه آمده است (ابن ابار، همانجا). 

ب ـ در گیاه‌شناسی

1. تفسیر اسماءِ الادویة المفردة من كتاب دیسقوریدس؛ 2. مقالة فی تركیب الادویة، ابن ابی اصیبعه كه معاصر وی بوده، فقط از این دو اثر نام برده است (3(1)/ 133). این كتاب ظاهراً همان است كه ابن خطیب با عنوان شرح حشائش دیاسقوریدوس و ادویة جالینوس آورده است (1/ 219)؛ 3. كتاب الرحلة النباتیة، مهم‌ترین اثر وی كه شرح آن گذشت (ابن بیطار، 6؛ ابن خطیب، همانجا؛ حاجی خلیفه، 2/ 1419)؛ 4. التنبیه علی اغلاط الغافقی (ابن خطیب، همانجا)؛ 5. التذكره، كه آن را درباره استادانش نوشته است (ذهبی، 4/ 1426). 

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب الصلة، به كوشش عزت عطار، قاهره، 1956 م؛ ابن ابی اصیبعة، احمد بن قاسم، عیون الانباء، بیروت، 1375 ق/ 1957 م؛ ابن بیطار، عبدالله بن احمد، الجامع لمفردات الادویة و الاغذیة، قاهره، 1291 ق/ 1874 م؛ ابن خطیب، محمد بن عبدالله، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1955 م؛ ابن سعید، علی بن موسی، اختصار القدح المعلی فی التاریخ المحلی، به كوشش ابراهیم الابیاری، قاهره، 1959 م؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی خلیفه، كشف؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334 ق؛ عنان، محمد عبدالله، تراجم اسلامیة شرقیة و ‌اندلسیة، قاهره، 1390 ق/ 1970 م؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، به كوشش محمد البقاعی، بیروت، 1388 ق/ 1968 م؛ منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، التكملة لوفیات النقلة، به كوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405 ق/ 1984 م؛ نیز: 

Leclerc, Lucien, Histoire de la médecine arabe, New York, 1971. 
علی‌اكبر دیانت