ابن زاغونی

اِبْنِ زاغونی، ابوالحسن علی بن عبیدالله بن نصر بن سری (455- محرم 527 ق/ 1063- نوامبر 1132 م)، محدث، متكلم، واعظ، مورخ و فقیه حنبلی مذهب. علت شهرت وی به ابن زاغونی نسبت او به روستایی از توابع بغداد به نام زاغُونی است (ابن اثیر، 2/ 53؛ یاقوت، 2/ 907- 908). ابن تغری بردی سال وفات وی را 526 ق ثبت كرده است (5/ 250). 
از شرح زندگی وی چیز مهمی دانسته نیست. دربارۀ او همین قدر می‌دانیم كه نزد ابومحمد صریفینی، ابوالحسین ابن نقوّز، ابوالغنائم ابن مأمون، ابوالقاسم ابن بُسری، ابومحمد ابن عبدالله بن عطاء هروی، ابومحمد ابن هَزارمَرْد و دیگران به استماع حدیث پرداخت (ابن جوزی، المنتظم، 10/ 32؛ ذهبی، سیر، 19/ 606؛ ابن رجب، 1/ 217) و ذهبی ( میزان، 3/ 144) و ابن رجب (1/ 218) به وثاقت و صحت سماع وی تصریح نموده‌اند. فقه را نزد ابوعلی یعقوب بَرْزَبانی (د 486 ق) فرا گرفت (ابن جوزی، مناقب، 529) و سرآمد فقیهان عصر خویش گردید، تا آنجاكه ذهبی او را شیخ حنابله خوانده است ( دول الاسلام، 271). او در فقه حنبلی دارای آرائی شاذ بود كه ابن رجب به برخی از آنها اشاره كرده است (1/ 219-220). 
وی به سبب بعضی عقاید كلامی خود كه از افكار معتزله نشأت می‌گرفت به بدعت‌گذاری متهم شده است (ذهبی، میزان، همانجا؛ همو، المغنی، 2/ 451). 
ابن زاغونی از قرائات قرآن و نحو و لغت آگاه بوده (ابن جوزی، المنتظم، همانجا). ذوق ادبی نیز داشته است، چه ابن تغری بردی او را شاعر خوانده (همانجا) و ابن‌جوزی او را خطیب دانسته است (همانجا). 
وی دارای شاگردان زیادی بود كه از میان آنان ابوالفرج ابن جوزی از همه مشهورتر است. ابن جوزی خود گوید كه فقه و حدیث را نزد وی فراگرفته است (همانجا). از دیگر شاگردان او می‌توان به برادرش ابوبكر ابن زاغونی، سِلَفی، ابن ناصر، ابن عساكر و ابوموسی مدینی اشاره نمود (نک‍ : ذهبی، سیر، همانجا). 
ابن زاغونی در علوم مختلف دارای آثار متعددی بوده است كه از میان آنها كتاب ذیل تاریخ ابن همدانی بر جای مانده است. ابن‌همدانی در ذیلی بر تاریخ ابوالحسن ثابت بن سنان بن ثابت بن قره (د 365 ق/ 976 م) حوادث تاریخی را تا آغاز حكومت المسترشد بالله (حک‍ ‍512- 529 ق/ 1118-1135 م) پی‌گیری كرده بوده و ابن‌زاغونی در ذیلی كه بر آن نوشته آن را تا 527 ق، سال وفات خود، ادامه داده است (ابن‌قفطی، 109-111؛ قس: ابن‌رجب، 1/ 218). حاجی خلیفه (1/ 290) ذیل ابن زاغونی را تحت عنوان ذیل تاریخ ثابت بن قرۀ صابی آورده است. گفته شده كه قسمتی از این كتاب در كتابخانۀ برلین موجود است (جواد، 4(1)/ 534). از كتاب دیگر او به نام التلخیص فی الفرائض نیز نسخه‌ای در برلین موجود است ( آلوارت، شم‍ 4690). 
آثار منسوب به وی عبارتند از: 1. الاقناع؛ 2. الایصاح در اصول دین؛ 3. جزء فی تصحیح حدیث الاطیط؛ 4. جزء فی عویص المسائل الحسابیة؛ 5. الخلاف الكبیر؛ 6. الدور و الوصایا؛ 7. دیوان خُطَب؛ 8. غُرَرُ البیان در اصول فقه؛ 9. الفتاوی الرحبیة؛ 10. مجالس فی الوعظ؛ 11. مسائل فی القرآن؛ 12. المفردات كه شامل 100 مسأله بوده است (ابن رجب، 1/ 217- 218)؛ 13. مقالة فی الحرف و الصوت (ذهبی، سیر، 19/ 607)؛ 14. مناسك الحج؛ 15. الواضح (ابن رجب، همانجا). 

مآخذ

ابن اثیر، علی بن محمد، اللباب، بیروت، دارصادر؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، مناقب الامام احمد بن حنبل، به كوشش محمد امین الخانجی، قاهره، 1349 ق؛ همو، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1358 ق/ 1939 م؛ ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، الذیل علی طبقات الحنابلة، به كوشش هنری لائوست و سامی الدهان، دمشق، 1370 ق/ 1951 م؛ ابن قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحكماء، به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیک، 1903 م؛ جواد، مصطفی، حاشیه بر تلخیص مجمع الآداب؛ ابن فوطی، دمشق، 1382 ق/ 1962 م؛ حاجی خلیفه، كشف، ذهبی، محمد بن احمد، دول الاسلام، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، 1405 ق/ 1984 م؛ همو، المغنی فی الضعفاء، به كوشش نورالدین عتر، حلب، 1391 ق/ 1971 م؛ همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد البجاوی، قاهره، 1382 ق/ 1963 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Ahlwardt. 
علی‌اكبر ضیائی