ابن ربن

اِبْنِ رَبَّن، ابو الحسن علی بن سهل، معروف به ابن ربن طبری، آشنا به علوم دینی، پزشك داروشناس مشهور ایرانی سدۀ 3 ق/ 9 م. مهم‌ترین آگاهیهایی كه دربارۀ زندگی او در دست است، اطلاعاتی است كه خود در دو كتاب فردوس الحكمة و الدین و الدولة آورده است. مآخذ دیگری كه به شرح احوال وی پرداخته‌اند، تاریخ تولد و درگذشت، زادگاه، نام دقیق او و پدرش و حتی آیین او را به روشنی نیاورده و از آن به تسامح گذشته‌اند. خاندان ابن ربن در خراسان و عراق به علم و فضل شهرت داشتند (ابن ربن، الدین و الدولة، 189). صدیقی (ص «و») و نویهض (صص 9-10) تولد ابن ربن را در اواخر روزگار ابوجعفر منصور خلیفه عباسی (136- 158 ق/ 753-775 م) و یا اوایل خلافت مهدی عباسی (158- 169 ق/ 775-785 م) دانسته و به استناد نوشتۀ ابن‌ربن ( فردوس الحكمة، 518- 519) كه می‌گوید به همراه پدرش شاهد آتش‌سوزی عظیم در طبرستان بوده است، آن رویداد را با لشكركشی مهدی خلیفه عباسی به طبرستان در 167 ق (ابن اثیر، 6/ 75؛ ابن كثیر، 10/ 153)، همزمان پنداشته و نتیجه گرفته‌اند كه اگر وی در آن هنگام دست كم 10 ساله بوده باشد (نویهض، 10) پس در حدود 157 ق به دنیا آمده بوده است. برخی از منابع متأخر نیز بدون ذكر مأخذ، تاریخ تولد او را 192 ق/ 808 م در شهر مرو نوشته‌اند (دفاع، 22؛ نجم‌آبادی، 316). در تاریخ درگذشت، او نیز اختلاف وجود دارد. زركلی (4/ 288) او را متوفای 247 ق/ 861 م و بغدادی (1/ 669) 260 ق دانسته است. اگر چه تاریخ تولد و وفات او به درستی معلوم نیست، اما به سبب همزمانی او با متوكل عباسی می‌توان گفت كه وی تا اواخر نیمۀ اول سدۀ 3 ق زنده بوده است. 
پدرش از بزرگان و دبیران مرو بود كه طب را به عنوان حرفۀ خانوادگی و برای خدمت به خلق فراگرفت و به همین جهت به ربن یعنی «سرور و معلم ما» ملقب شد (ابن ربن، فردوس الحكمة، 1). با اینهمه بسیاری از مآخذ در ذكر نام و لقب وی و پدرش با یكدیگر اختلاف دارند و آن را به صورتهای: علی بن زید (مسعودی، 8/ 326)، علی بن رین (ابن صاعد، 61)، علی بن زین (یاقوت، ادبا، 18/ 48؛ همو، بلدان، 2/ 608؛ ووستنفلد، 27) و علی بن زیل (ابن ندیم، 296) آورده‌اند. حتی با توجه به اینكه «ربن» و «راب» از القاب روحانیون یهود است، او را یهودی انگاشته‌اند (ابن قفطی، 155، به نقل از ابن ندیم؛ قس: ابن ندیم 2/ 142). به همین سبب بیشتر كسانی كه شرح حال او را نوشته‌اند، به عنوان پزشكی كه قبلاً یهودی بوده است، از او نام برده‌اند (بغدادی، همانجا؛ بستانی، 3/ 87)، اما وی خود در كتاب الدین و الدولة (صص 33، 98- 99) آورده است كه ابتدا مسیحی بوده و سپس با غور و تعمق در اندیشه‌های اسلامی و معانی قرآنی به اسلام گرویده است. مورخان بزرگی چون طبری (9/ 85) و ابن خلكان (5/ 159) نیز بر مسیحی بودن او تصریح كرده‌اند. 
ابن ربن طب را نزد پدرش آموخت، سپس با استفاده از آثار یونانیان و دانشمندان دیگر آن را تكمیل كرد (ابن ربن، فردوس الحكمة، 8؛ صدیقی، «ز») و اگرچه بعضی او را استادِ زكریای رازی می‌دانند (ابن قفطی، ابن خلكان، همانجاها)، لكن با توجه به اینكه رازی متولد 251 ق/ 865 م است و ابن‌ربن در حدود 225 ق از طبرستان كوچ كرده است، قبول این معنی كه رازی وی را در بغداد دیده باشد، ناممكن است، زیرا رازی در حدود 30 سالگی یا پس از آن به بغداد رفته بوده و در این هنگام ابن ربن در قید حیات نبوده است (نویهض، 16-17). 
ابن ربن روزگار جوانی را در طبرستان سپری كرد. وی از دبیران حاكم طبرستان (ابن ربن، فردوس الحكمة، 2) مازیار بن قارن بود و در این شغل آنچنان مهارت داشت كه نوشته‌هایش «بُلَغای عراقین و حجاز» را به تعجب وامی‌داشت (ابن اسفندیار، 1/ 130). پس از گرفتاری و قتل مازیار، وی در 224 ق به عراق رفت و در سامرا اقامت گزید و مورد احترام معتصم قرار گرفت و به قولی به دست او اسلام آورد. سپس متوكل نیز او را به ندیمی خود برگزید (ابن ندیم، 296). تردیدی نیست كه رفتن ابن ربن به دارالخلافه در روزگار معتصم بوده است، اما با توجه به نوشتۀ خود وی، در زمان متوكل و با راهنمایی و در منادمت او بوده كه اسلام را پذیرفته است ( الدین و الدولة، 210). بنابراین نوشتۀ ابن ندیم و به تبع او دیگران، مبنی بر مسلمان شدن وی به دست معتصم نادرست می‌نماید. ابن ربن از نظر علمی چنان مقامی داشت كه او را همطراز رازی و مجوسی و ابن سینا نام برده و یكی از چهار دانشمند و پزشك بزرگ مسلمان دانسته‌اند (براون، 25). همو بود كه مسری بودن سل ریوی را اعلام داشت (دفاع، 22). 

آثـار

آثار بسیار به ابن‌ربن نسبت داده شده است كه برخی از آنها به دست ما رسیده، ولی از برخی دیگر فقط نامی باقی مانده است. معروف‌ترین آثار او اینهاست: 
1. فردوس الحكمة، دائرةالمعارفی است طبی و یكی از كهن‌ترین و معتبرترین آثار جامع طب اسلامی در «طب الابدان و الانفس» (ابن‌ربن، فردوس الحكمة، 9) كه دارای 30 مقاله و 360 باب است و در آن غیر از طب از علوم مختلف دیگر مانند فلسفه، هواشناسی، جانورشناسی، جنین‌شناسی، روانشناسی و ستاره‌شناسی نیز سخن رفته است (سارتن، 1/ 655؛ براون، 73). خود این كتاب را كنّاش (مجموعۀ مختصر) خوانده و به «بحر المنافع» و «شمس الآداب» ملقب ساخته است ( فردوس الحكمة، 8). بدین ترتیب دانسته می‌شود آنان كه «كناش الحضرة» و «بحرالفوائد» را كتابهای مستقلی دانسته‌اند (ابن ندیم، ابن اسفندیار، همانجاها)، راه خطا پیموده‌اند. این كتاب یك دورۀ كامل طب و درمان و بهداشت را در بردارد و چون از نخستین كتابهای طبی اسلامی است، نظرات قدما نیز در آن منعكس است (نجم آبادی، 322-323). ابن ربن در تألیفات این كتاب از آثار بقراط، جالینوس، ارسطو، یوحنا برماسویه، حنین بن اسحاق و رساله‌های هندی و دیگر آثار گذشتگان سود جسته است ( فردوس الحكمة، همانجا). بخشی از آن (صص 557 به بعد) نیز به طب هندی اختصاص دارد و تنها كتاب از پیشینیان است كه در طب هندی به تفصیل بحث كرده است (الگود، 419). فردوس الحكمة یكی از كتب مبانی و آغازین طبی در تمدن اسلامی است كه شیوۀ آن مورد استفادۀ متأخران قرار گرفته است (نجم‌آبادی، 323)، چنانكه هر یك از آنان به مناسبتی در آثار خود از آن نام برده‌اند: رازی در الحاوی (6/ 236، 251، 7/ 193)، قلانسی، در اقراباذین (18/ 302)، ابن بیطار در جامع المفردات الادویة و الاغذیة (1/ 107، 3/ 6). فردوس الحكمة با مقدمه‌ای بسیار عالمانه از روی نسخ برلین، بریتانیا و گوتا توسط محمد زبیر صدیقی در 1928 م در برلین چاپ شده و هم اكنون در دسترس است. ابن ربن خود آن را به سریانی نیز ترجمه كرده بوده است ( فردوس الحكمة، 8). 
2. الدین و الدولة فی اثبات نبوة النبی محمد(ص). در این كتاب، ابن ربن حقانیت دین اسلام و برتری آن را بر ادیان دیگر مورد بررسی قرار داده و اطلاعاتی دربارۀ ادیان هند و فرق گوناگون اسلام و مسیحیت و غیره در 10 باب آورده است (كردعلی، 26). كتاب مذكور در 1922 م توسط مینگانا به انگلیسی ترجمه شده (GAL, S, I/ 405)، متن اصلی آن نیز توسط همو به چاپ رسیده، سپس عادل نویهض برای بار دوم متن آن را در 1393 ق/ 1973 م در بیروت منتشر كرده است. 
دیگر آثار ابن ربن اینهاست: تحفة الملوك؛ كتاب فی الامثال و الادب علی مذاهب الفرس و الروم و العرب (ابن ندیم، 316). انتساب این اثر را به ابن ربن با اختلافی كه در ضبط نامها هست باید با احتیاط تلقی كرد؛ كتاب منافع الاطعمة و الاشربة و العقاقیر (همو، 296)؛ كتاب عرفان الحیوة یا ارفاق الحیاة؛ كتاب فی ترتیب الاغذیة، كتاب فی الحجامة (ابن ابی اصیبعه، 1/ 309)؛ حفظ الصحة، نسخۀ خطی این كتاب در كتابخانۀ بودلیان اكسفورد محفوظ است (GAL, S, I/ 415)؛ كتاب الرد علی اصناف الناصری كه مؤلف در كتاب الدین و الدولة از آن نام برده است (نویهض، 19؛ GAL, S، همانجا)؛ الكتاب اللؤلؤ، نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ایاصوفیه نگاهداری می‌شود (GAS, III/ 239). 

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم، عیون الانباء، به كوشش ماكس موللر، قاهره، 1299 ق/ 1882 م؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال، تهران، 1320 ش؛ ابن بیطار، عبدالله بن احمد، الجامع لمفردات، قاهره، 1291 ق؛ ابن خلكان، وفیات؛ ابن ربن، علی بن سهل، الدین و الدولة، به كوشش عادل نویهض، بیروت، 1393 ق/ 1973 م؛ همو، فردوس الحكمة، به كوشش محمد زبیر صدیقی، برلین، 1928 م؛ ابن‌قفطی، علی بن یوسف، اخبار العلماء، به كوشش یولیوس لیپرت، قاهره، 1326 ق؛ ابن كثیر، البدایة؛ ابن ندیم، الفهرست، به كوشش گوستاو فلوگل، لایپزیک، 1872 م؛ الگود، سیریل، تاریخ پزشكی ایران، ترجمۀ باهر فرقانی، تهران، 1356 ش؛ براون، ادوارد، طب اسلامی، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1351 ش؛ بستانی ف؛ بغدادی، هدیه؛ دفاع، علی عبدالله، اعلام العرب و المسلمین فی الطب، بیروت، 1983 م؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دكن، 1399 ق/ 1979 م؛ زركلی، اعلام؛ سارتن، جرج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران، 1357 ش؛ صدیقی، محمد زبیر، مقدمه بر فردوس الحكمة (نک‍ : ابن ربن در همین مآخذ)؛ طبری، تاریخ الرسل و الملوك، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1960- 1968 م؛ كردعلی، محمد، «علی بن ربن» (نک‍ : ابن ربن، الدین و دولة در همین مآخذ)؛ قلانسی، محمد بن بهرام، اقراباذین، به كوشش محمد زهیر البابا، حلب 1403 ق/ 1983 م؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به كوشش باربیه دومنار، پاریس، 1874 م؛ نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب در ایران پس از اسلام، تهران، 1352 ش؛ نویهض، عادل، مقدمه بر الدین و الدولة (نک‍ : ابن ربن در همین مآخذ)؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ نیز: 

GAL, S; GAS; Wüstenfeld, Ferdinand, Geschichte der arabischen Ǎrzte und Naturforscher, New York, 1978. 
رضا انزابی‌نژاد