ابن دیزیل

اِبْنِ دیزیل، ابواسحاق، ابراهیم بن حسین بن علی بن دیزیل كسائی همدانی معروف به سیفنَّه (د 281 ق/ 894 م)، محدث و فقیه. ابن دیزیل را به این سبب سیفنه لقب داده بودند كه وی هرگاه به عالِمی برمی‌خورد، تا همۀ احادیث او را نمی‌نوشت او را رها نمی‌كرد سیفنه نام پرنده‌ای است كه گویند هرگاه بر درختی می‌نشیند تمام برگهای آن را یا می‌خورد یا می‌كند و دور می‌ریزد (سمعانی، 13/ 425؛ فیروزآبادی، 4/ 235). او را به خاطر كثرت ملازمتش با عَفّان بن مسلم، دابّۀ عفان نیز نامیده‌اند (ذهبی، تذكرة، 2/ 608). 
ذهبی ولادت او را اندكی قبل از 200 ق دانسته است ( سیر، 13/ 185). وی در حجاز، شام، مصر، عراق و جبال استماع حدیث كرد (صفدی، 5/ 346) و از كسانی چون عفان بن مسلم انصاری و علی بن عیاش حِمصی و آدم بن ابی‌ایاس عسقلانی و ابوصالح كاتب اللیث حدیث شنید سمعانی، 13/ 424؛ ابن عساكر، 2/ 205). قرائت قرآن را نزد قالون كه از روات قرائت نافع بوده، آموخت و از او روایت نمود (ابن جزری، 1/ 11) و به گفته‌ای 60 سال از عمر خود را به منظور جمع حدیث در سفرهای طولانی گذراند (ابن‌عساكر، 2/ 206). ابوعوانۀ اسفراینی، احمد بن هارون بردیجی، عمر بن حفص مستملی، احمد بن مروان دینوری و كسان دیگری از او روایت كرده‌اند (ذهبی، سیر، همانجا). 
وی در ضبط و كتابت حدیث چندان دقیق بود كه می‌گفت اگر كتابم در دستم باشد و احمد بن حنبل در طرف راستم و یحیی بن معین در طرف چپم باشند، نگرانی ندارم، یعنی از ضبط و نوشتن آن عاجز نیستم (همان، 13/ 186). 
حاكم نیشابوری (همانجا) و ابن عساكر (2/ 205) او را ثقه و امین دانسته و صحت اسناد وی را مورد تأیید قرار داده‌اند. ابن حجر پس از نقل گفتۀ ابن‌قیم جوزیه در جلاء الافهام در خصوص تضعیف وی، گوید: ظاهراً ابن قیم او را با شخص دیگری اشتباه كرده، زیرا ابن دیزیل یكی از حافظان بزرگ بوده است (1/ 48؛ قس: ابن قیم، 15). 
چیزی از آثار ابن دیزیل بر جای نمانده و كتاب صفین تنها اثری است كه به او منسوب است. ابن‌كثیر (6/ 75) كتاب مصنفات را نیز به او نسبت داده و صفین را جزئی از این كتاب دانسته است. ابن ابی الحدید (2/ 222 به بعد، 3/ 206- 208، 5/ 254، 255) قطعاتی از كتاب صفین وی را در شرح نهج البلاغه نقل كرده كه بعضی از آنها را نصر بن مزاحم (ص 395) نیز از طریق دیگر در كتاب وقعة صفین خود آورده است (قس: ابن ابی الحدید، 2/ 222، 224). 

مآخذ

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1378 ق/ 1959 م؛ ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق/ 1932 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329 ق/ 1911 م؛ ابن عساكر، علی بن حسن، التاریخ الكبیر، به كوشش افندی بدران، دمشق، 1330 ق/ 1912 م؛ ابن قیم الجوزیه، محمد بن ابوبکر، جلاء الافهام، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ ابن كثیر، البدایة؛ ذهبی، محمد بن احمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334 ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ سمعانی، عبدالكریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دكن، 1402 ق/ 1982 م؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش س. ددرینگ، بیروت، 1389 ق/ 1970 م؛ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، قاموس؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382 ق/ 1962 م. 

عنایت‌الله فاتحی‌نژاد