ابن دیبع

اِبْنِ دَیْبَع، ابومحمد عبدالرحمن بن علی بن محمد بن علی بن یوسف شیبانی عبدری زبیدی یمنی ملقب به وجیه‌الدین (محرم 866-944 ق/ اكتبر 1461-1537 م)، مورخ، محدث و فقیه شافعی. غزی (2/ 158) كنیۀ او را ابوالفرج آورده است. سبب ملقب شدن جدّ اعلای او علی بن یوسف به دیبع را كه در زبان نوبیایی به معنی سپید است، محبی (3/ 192) بازگفته است. نام جد وی را غزی (همانجا) دِیْبَع ثبت كرده است. 
وی در زبید از بلاد یمن زاده شد. پدر ابن دیبع در آخر همان سالی كه او به دنیا آمد از زبید بیرون رفت و او هرگز پدر را ندید و پدرش در 876 ق/ 1472 م در بندر دیو هند درگذشت. وی نزد جد مادریش اسماعیل بن محمد مبارز شافعی پرورش یافت. قرآن را تا سورۀ یس نزد نورالدین علی بن ابی‌بكر خطاب فرا گرفت و سپس نزد دایی خویش محمد الطیب فَرَضیِ زبید قرآن را از اول تا آخر حفظ نمود (عیدروسی، 191، 192، به نقل از بغیة المستفید ابن‌دبیع). وی پس از حفظ قرآن، قرائات هفتگانه، ادبیات عرب، ریاضیات و فقه را نزد دایی خود فرا گرفت. در 883 ق/ 1478 م به قرائت كتاب الزید فی الفقه شرف‌الدین بارزی نزد مفتی ابوحفص عمر بن محمد اشعری پرداخت و در آخر همین سال به حج مشرف شد. تا سال 885 ق كه مجدداً عازم حج شد، نزد دایی خود بود. سپس مصاحب ابوالعباس احمد بن احمد ابن عبداللطیف شرجی شد و كتب ستۀ حدیث و دیگر كتب مهم این رشته را فرا گرفت و همو بود كه شیوۀ تألیف و تصنیف را به او آموخت. در همین دوران وی كتاب خویش موسوم به غایة المطلوب و اعظم المنیة (المنة) فیما یغفر الله تعالی به الذنوب و یوجب به الجنة را نوشت (همو، 193). ابن‌دیبع به اشارۀ استاد برای كسب علم رهسپار بیت الفقیه، در شمال زبید، شد و در آنجا از جمال‌الدین ابواحمد طاهر ابن جعمان فقه آموخت و از خواهرزادۀ او برهان‌الدین ابواسحاق حدیث فرا گرفت. در 896 ق/ 1491 م برای بار سوم عازم حج شد. وی پس از حج و زیات تربت رسول اكرم (ص) به مكه بازگشت و در محرم 897 ق به ملاقات عبدالرحمن سخاوی نایل شد و نزد او كتاب بلوغ المرام من ادلة الاحكام ابن‌حجر عسقلانی و بسیاری از بخشهای صحیح بخاری و صحیح مسلم و دیگر كتب حدیث را فرا گرفت. سخاوی وی را بر سایر طلاب مقدم می‌داشت. ابن دیبع پس از بازگشت به زبید كشف الكربة فی شرح دعاء الامام ابی حربة و سپس بغیة المستفید فی اخبار مدینة زبید را نوشت. عامر بن عبدالوهاب، سلطان وقت از دودمان طاهری وی را طلبید و ضمن تقدیر، افزودن مطالب و استدراك مواردی را كه از او فوت شده بود، درخواست كرد. او با تلخیص بغیه، كتاب العقد الباهر فی تاریخ دولة بنی طاهر را در خصوص تاریخ دولت طاهری از اجداد عامر تا خود او نوشت كه سلطان در قبال آن جایزه‌ای شایسته به وی داد. ابن دیبع سپس نزد سلطان رفت و مدتی نزد او ماند. هنگامی كه اذن بازگشت گرفت خلعتی نفیس دریافت كرد و خانه‌ای در شهر زبید و نخلستانی در وادی زبید بدو اعطا شد و علاوه بر اینها اجازۀ اقراء حدیث و تدریس در جامع زبید به وی داده شد (همو، 194، 195). او در 906 ق/ 1500 م احسن السلوك فی نظم من ولی مدینة زبید من الملوك و بدنبال آن زندگی نامۀ خود را در انتهای بغیة المستفید نوشت (ریو، 375) و در همین سال كتاب المقاصد الحسنۀ سخاوی را كه در ملاقاتش با او از آن با خبر شده بود (ابن دیبع، تمییز الطیب، 9، 10، 224) تلخیص كرد و آن را تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنة الناس من الحدیث نامید. 
در 914 ق/ 1508 م بین او و جارالله ابن فهد مكی ملاقاتی روی داد و ابن فهد از او اخذ علم كرد (غزی، 158- 159). در 916 ق تلخیص جامع الاصول ابن اثیر جزری و در 917 ق مقابلۀ آن را انجام داد كه حاصل آن تیسیر الوصول الی جامع الاصول است (ابن دیبع، تیسیر، 4/ 337). وی كتب دیگری نیز در خلال این سالها و پس از آن نوشته كه از آن جمله است الفضل المزید كه ذیلی بر بغیة المستفید است و حوادث محرم 901 تا جمادی‌الآخر 923 ق را در بر دارد (خدیویه، 5/ 139) و قرة العیون فی اخبار الیمن المیمون كه تلخیصی از العسجد المسبوك خزرجی است و شامل اضافاتی در خصوص باقی‌ماندۀ تاریخ دولت ملوك بنی رسول از اول دولت عامر بن اشرف (حدود 803 ق/ 1401 م) تا آخر كار آنها و تاریخ دولت طاهری است (ابن دیبع، قرة العیون، 3). كتاب اخیر با ذكر ورود امیر اسكندر به شهر زبید در 29 جمادی‌الآخر 923 ق/ 19 ژانویۀ 1517 م و مصایب وارد به اهل شهر از ناحیۀ چراكسه پایان یافته است. ابن دیبع از 923 ق تا سال مرگ خود در زبید ساكن بود و به تدریس اشتغال داشت و ریاست علمی در علم حدیث به وی منتهی می‌گردید و طلاب از نواحی مختلف به حوز درس او روی می‌آوردند (عیدروسی، 199). پدر عیدروسی در 942 ق به حضور وی رسیده و از او دانش آموخت (همانجا). پس از درگذشت ابن دیبع در مسجد اشاعره بر وی نماز گزارده، در باب سهام نزد آرامگاه شیخ اسماعیل جبرتی دفن كردند (غزی، 2/ 159). 
از استادان وی علاوه بر آنچه پیش‌تر یاد شد، سیوطی و عامری (كتانی، 1/ 309) را نام برده‌اند. و ابن زیاد، شیخ احمد بن علی مزجاجی، قطب نهروالی، طاهر بن حسین اهدل (عیدروسی، 195؛ كتانی، 1/ 310) و صالح بن صدیق نمازی (شوكانی، 1/ 284) از شاگردان او بوده‌اند. ابن دیبع نخستین كسی است كه در مورد دولت بنی طاهر دست به تألیف زده است (سید، مصادر، 203). 
وی انگیزۀ اصلی نوشتن بغیة المستفید را كه نخستین اثر تاریخی او نیز هست، بیان احوال بنی طاهر یاد كرده است (حاجی خلیفه، 1/ 250). ابن‌دیبع از مهم‌ترین مورخین یمن و تاریخ آن محسوب می‌شود و مجموعۀ بزرگی از مؤلفات او كه راجع به تاریخ زادگاهش زبید است نمونۀ خوبی برای تاریخ‌نگاری محلی به شمار می‌رود، كتب وی اساس بررسی تاریخ بنی رسول و بنی طاهر در یمن و مكمل كتب خزرجی در تاریخ بنی رسول است (سید، مصادر، 201). 

آثار چاپی

1. بغیة المستفید فی اخبار مدینة زبید، كه حاوی تاریخ زبید تا سال 900 ق است، اما در باب آخر آن حوادثی را كه در اول صفر 901 ق/ 21 اكتبر 1495 م رخ داده نیز یاد نموده است (ریو، 375). یوهانسن بر مبنای نسخۀ ناقص كپنهاگ قسمتی از این كتاب را به همراه ترجمۀ لاتینی آن در 1828 م در بُن به چاپ رسانده است. این كتاب كه نمونه‌ای از یك اثر تاریخی است كه در آن وصف جغرافیایی و تاریخ سیاسی سنوی ممزوج است (روزنتال، 215) و شاید تكملۀ كتاب المفید فی تاریخ زبید عمارۀ حكمی باشد (همو، 216)، در 1979 م به كوشش عبدالله حبشی در صنعا و بیروت به چاپ رسیده است. 
2. تمییز الطیب من الخبیث فیما یدور علی السنة الناس من الحدیث، كه ملخص كتاب المقاصد الحسنة فی كثیر من الاحادیث المشتهرة علی الالسنۀ سخاوی است، اما اضافات كمی را نیز در بر دارد (ابن دیبع، تمییز الطیب، 9، 10). این كتاب به كوشش ابراهیم الفیومی در سالهای 1324 ق و 1342 ق در قاهره (GAL, S, II/ 32) و نیز در 1403 ق/ 1983 م به كوشش شیخ خلیل المیس در بیروت به چاپ رسیده است. 
3. تیسیر الوصول الی جامع الاصول من حدیث الرسول (ص)، كه ملخص جامع الاصول ابن اثیر جزری است. این كتاب مكرراً در هند و مصر به چاپ رسیده و محققانه ترین چاپ آن به كوشش محمد حامد الفقی در 1397 ق در مصر انجام گرفته است. عبدالرحمن اهدل یمنی، شیخ عابد سندی و عبدالهادی بن عبدالله فاسی این اثر را شرح كرده‌اند (كتانی، 1/ 309). ابن‌دیبع در پایان این كتاب به همۀ مسلمانانی كه روزگار او را درك كرده‌اند، اجازۀ روایت آن را داده است ( تیسیر، 4/ 337). 
4. قرة العیون فی اخبار الیمن المیمون، كتاب مهمی در تاریخ یمن و دو دولت رسولی و طاهری است (سید، مصادر، 204) و شاید قصد مؤلف از تألیف آن علاوه بر تلخیص العسجد المسبوك كه آن را بهترین تألیف در مورد یمن می‌داند ( قرة العیون، 3)، نگارش كتابی عمومی در تاریخ یمن با استدراك مافات از گذشتگان چون ابن سَمُره، عُماره، جَنَدی، ابن عبدالحمید، مقری، اهدل و خزرجی بوده است (ریو، 378). این كتاب در 1976 م توسط محمد بن علی الاكوع در قاهره به چاپ رسیده است. 
5. منظومة اسناد الصحیحین (زباره، شرح، 422-424). 
6. المولد الشریف، كه احتمالاً نام دیگر مختصر تحفة الاذكیاء لمولد خاتم الانبیاء (همان، 275) است. این اثر در 1312 ق/ 1894 م در بمبئی و در 1313 ق/ 1895 م در مكه به صورت سنگی و در 1349 ق/ 1930 م در قاهره به چاپ رسیده است. 

آثار خطی

1. احسن السلوك فی نظم من ولی مدینة زبید من الملوك، شعری است در بحر رجز در 118 بیت و به تاریخ 6 صفر 906 ق/ 2 سپتامبر 1500 م خاتمه یافته است. نسخه‌های خطی آن در كتابخانه‌های خدیویه (خدیویه، 5/ 138)، پاریس (بلوشه، 123)، موزۀ بریتانیا (ریو، 374)، برلین ( آلوارت، IX/ 269)، جامع كبیر صنعاء (رقیحی، 4/ 1731) موجود است. 
2. اسانید ابن الدیبع عن شیخه الشرجی عن نفس‌الدین العلوی (حبشی، مصادر، 51). 
3. افضل المزید علی بغیة المستفید، یا الفضل المزید فی تاریخ زبید، كه نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های خدیویه (خدیویه، 5/ 139)، دارالكتب مصر (سید، خطی، 2/ 186)، جامع كبیر صنعا (رقیحی، 4/ 1797- 1798)، موزۀ بریتانیا (ریو، همانجا)، برلین ( آلوارت، همانجا) و انستیتوی خاورشناسی شوروی (خالدوف، I/ 9374) موجود است. حبشی ( مصادر، 428) از نسخه‌های ایاصوفیه و رامپور نیز یاد كرده است. در فهرست كتابخانۀ صوفیه (صوفیا، 26-27) نیز تحت عنوان قسمت دوم بغیة المستفید از آن یاد شده است. 
4. مصباح مشكاة الانوار من صحاح احادیث النبی المختار (كحّاله، 133). 
5. القول العلن فی فضائل الیمن (یا تحفة الزمن بفضائل الیمن یا فضائل الیمن واهله)، نسخه‌هایی از آن در كتابخانه‌های آمبروزیانا (لوفگرن، II/ 411) و جامع كبیر صنعا (رقیحی، 4/ 1799) موجود است. 
باید افزود كه حبشی (مصادر، 209) از نسخه‌ای خطی كه ابتدای آن معلوم نیست تحت عنوان ... اولی الاربة فی معرفة احكام الحسبة نیز نام برده است. البته نسخ خطی بعضی نوشته‌های او كه خود از آنها یاد كرده است (عیدروسی، 193-194) در دست نیست، مانند: غایة المطلوب و اعظم المنیة (المنة) فیما یغفرالله به الذنوب و یوجب به الجنة، كشف الكربة فی شرح دعاء الامام ابی حربة و العقد الباهر فی تاریخ دولة بنی طاهر. حبشی ( مصادر، 428) احتمال می‌دهد كه كتاب مجهول المؤلف تاریخ بنی طاهر در كتابخانۀ مجامع الغربیة به شمارۀ 115 (تاریخ)، همین كتاب اخیر باشد. قابل توجه است كه از قرة العیون نیز به عنوان تاریخ بنی طاهر نام برده‌اند (یحیی بن الحسین، 1/ 337) (در مورد دیگر آثار منسوب به او نک‍ : حبشی، مراجع، 321؛ زباره، شرح، 275-276؛ همو، نشر، 1/ 88؛ عیدروسی، 199). 

مآخذ

ابن دیبع، عبدالرحمن بن علی، تمییز الطیب من الخبیث، به كوشش خلیل المیس، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ همو، تیسیر الوصول الی جامع الاصول، به كوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1397ق / 1979 م؛ همو، قرة العیون فی اخبار الیمن المیمون، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ حاجی خلیفه، كشف؛ حبشی، عبدالله محمد، مراجع تاریخ الیمن، دمشق، 1972 م؛ همو، مصادر الفكر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا، مركز الدراسات الیمنیة؛ خدیویه، فهرست؛ رقیحی، احمد عبدالرزاق و دیگران، فهرست مخطوطات مكتبة الجامع الكبیر، دمشق، مطبعة الكاتب العربی؛ روزنتال، فرانتس، علم التاریخ عندالمسلمین، ترجمۀ صالح احمد العلی، بغداد، 1963 م؛ زبارۀ صنعانی، محمد ابن محمد، شرح ذیل اجود المسلسلات، صنعا، 1363 ق؛ همو، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف الی سنة 1357/ 1938 م، قاهره، مطبعة السعادة؛ سید، خطی؛ همو، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، قاهره، 1974 م؛ شوكانی، محمد بن علی، البدر الطالع، بیروت، 1348 ق/ 1929 م؛ صوفیا، خطی؛ عیدروسی، عبدالقادر بن شیخ، تاریخ النور السافر، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ غزی، نجم‌الدین، الكواكب السائرة، به كوشش جبرائیل سلیمان جبور، لبنان، 1949 م؛ كتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، فاس، 1346 ق/ 1927 م؛ كحاله، عمر رضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، 1393 ق/ 1973 م؛ محبی، خلاصة الاثر، قاهره، 1284 ق؛ یحیی بن الحسین، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، به كوشش سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، 1388 ق/ 1968 م؛ نیز: 

Ahlwardt; Blochet, E., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1925; GAL, S; Khalidov, A. B., Arabskie rukopisi instituta Vostokovedeniya, Moskow, 1986; Löfgren, O., Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Bibliotheca Ambrosiana, Vicenza, 1981; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894. 
محمدهادی مؤذن جامی