ابن خطیب اربلی

اِبْنِ خَطيبِ اِرْبِلی‌، بدرالدين‌ ابوالمعالی‌ محمد بن‌ علی‌ (686-755 ق‌/ 1287-1354 م‌)، اديب‌، شاعر، نويسنده‌، نحوی‌ و فقيه‌ شافعی‌. نسبت‌ او را اربلی‌ موصلی‌ گفته‌اند. از انتساب‌ وی‌ به‌ اربل‌ و سپس‌ به‌ موصل‌ چنين‌ برمی‌آيد كه‌ در اربل‌ عراق‌ زاده‌ شده‌ و بعد از آن‌ در موصل‌ اقامت‌ گزيده‌ است‌. ابن‌ حجر (5/ 309) او را مردی‌ باهوش‌ و خردمند می‌داند كه‌ حافظه‌ای‌ شگرف‌ داشت‌، چنانكه‌ الحاوی‌ الصغير را در 60 روز و شمسية در علم‌ منطق‌ را يك‌ روزه‌ حفظ كرد. در علم‌ قرائات‌ نيز متبحر بود. از جمله‌ كسانی‌ كه‌ نزد وی‌ شاگردی‌ كرده‌اند، ابن‌ رافع‌ است‌ كه‌ در ذيل‌ تاريخ‌ بغداد استاد را ستوده‌ است‌. از نحوۀ زندگانی‌ او اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌، جز اينكه‌ روزگاری‌ به‌ نمايندگی‌ از جانب‌ امير موصل‌ به‌ مصر رفت‌ و پس‌ از 50 روز اقامت‌ در مصر به‌ موصل‌ بازگشت‌. غير از ارجوزه‌ای‌ كه‌ از آن‌ به‌ تفصيل‌ سخن‌ خواهد رفت‌، آنچه‌ از نظم‌ او در ميان‌ كتب‌ برجای‌ مانده‌ دو بيت‌ زيبای‌ عاشقانه‌ است‌ (همانجا). 
آثاری‌ كه‌ به‌ ابن‌ خطيب‌ نسبت‌ داده‌اند، عبارتند از: 1. حاشيه‌ بر كتاب‌ تسهيل‌ الفوائد ابن‌ مالك‌ در نحو (بغدادی‌، 2/ 135)؛ 2. شرحی‌ بر كتاب‌ الحاوی‌ الصغير، تأليف‌ شيخ‌ نجم‌الدين‌ قزوينی‌ شافعی‌ كه‌ در بيان‌ فروع‌ مذهب‌ شافعی‌ نگاشته‌ شده‌ است‌ (حاجی‌ خليفه‌، 1/ 626)؛ 3. شرح‌ كتاب‌ الكافية الشافيۀ ابن‌ مالك‌ در نحو (همو، 2/ 1369)؛ 4. بروكلمان‌ رساله‌ای‌ به‌ نام‌ فی‌ تعريف‌ العلوم‌ بدو نسبت‌ داده‌ است‌ (II/ 218)؛ 5. علاوه ‌بر آنچه ‌گذشت‌ در 1313 ق‌/ 1895 م‌كتاب‌كوچكی‌ به‌نام ‌ارجوزة الانغام‌، شامل‌100 بيت‌ در علم‌ موسيقی‌ كه‌ در هند به‌ دست ‌آمد و در پايان‌ آن ‌مؤلف ‌نام ‌خويش‌ را (محمد بن‌علی‌ ابن‌خطيب ‌اربلی‌) ذكر كرده ‌و گويد آن‌ را در مدت‌ يك‌ روز يا كمتر در «رنداد» ( المشرق‌، 895) يا «مرتداد» (شايد مراد او، ماه‌مرداد بوده‌)، در 729 ق/ 1329 م‌ سروده‌ است‌ (عزاوی‌، 112-113). اين‌ ارجوزه‌ در 1331 ق‌/ 1913 م‌ در مجلۀ المشرق‌... تحت ‌عنوان ‌«جواهر النظام ‌فی‌ معرفة الانغام‌» انتشار يافت‌. ناشر صريحاً متذكر می‌گردد كه ‌با وجود تفحص ‌بسيار هيچ‌گونه ‌اطلاعی‌ دربارۀ ناظم‌ ارجوزه‌ نيافته ‌و در هيچ‌يك ‌از فهرستهای‌ اروپا و مصر و آستانه ‌(استانبول‌) ذكری‌ از آن ‌نديده ‌است‌ ( المشرق‌، همانجا). در 1370 ق‌ / 1951 م‌ عزاوی‌ نسخۀ ديگری‌ به‌ دست‌ آورد و آن ‌را پس ‌از مقابله ‌با متن‌ المشرق‌ در كتاب ‌خود الموسيقی‌ العراقية فی‌ عهد المغول ‌و التركمان‌ مجدداً به‌چاپ ‌رسانيد (صص‌106-113). همچنين ‌شرحی‌ بر ارجوزه‌ با نام ‌برء الاسقام‌، شرح‌القصيدة فی‌ الانغام‌ در كتابخانۀ برلين‌ (شم‍ 5515) موجود است‌ كه‌ در آغاز آن‌ به ‌مؤلف‌ قصيده‌، يعنی «محمدبن [علی‌] الخطيب‌ اربلی‌» اشاره ‌شده ‌است ( آلوارت، V/ 62). پيدا شدن‌ همين ‌ارجوزه‌ سبب‌ گرديد كه ‌بسياری‌ از مؤلفان ‌معاصر، ابن‌خطيب ‌را در موسيقی‌ نيز صاحبنظر بدانند. عزاوی‌ از اين ‌حد نيز فراتر رفته‌ با تمسّك ‌به ‌كتاب ‌مسالك‌الابصار، ابن ‌خطيب ‌را از مشاهير موسيقی‌ روزگار خود می‌شمارد كه‌ در مجالس‌ غنای‌ هولاكو شركت‌ می‌كرده ‌است‌. همو جمال‌الدين ‌ديسنی‌ (الدّاسنی‌) را از جملۀ شاگردان ‌وی‌ در علم‌موسيقی‌ می‌داند (ص ‌47)، اما از آنجا كه‌ هيچ‌يك‌ از متقدمين ‌ذكری‌ از ابن‌ارجوزه ‌به‌ ميان ‌نياورده ‌و حتی‌ اشاره‌ای‌ به‌ شناخت‌ وی‌ از علم ‌موسيقی‌ نكرده‌اند، و نيز با توجه ‌به ‌مرتبت ‌او در علم‌ فقه‌، پذيرفتن ‌آمد و شدهای‌ او به‌ مجالس‌ غنا سخت‌ بعيد به‌نظر می‌رسد. از سالهای‌ پايان ‌زندگی‌ او اطلاعی‌ در دست ‌نيست ‌و حتی‌ منابع ‌كهن‌، با آنكه ‌برخی‌ تاريخ‌ ولادت‌ وی‌ را آورده‌اند، گويی‌ از سال ‌وفاتش‌ بی‌اطلاع ‌بوده‌اند. حاجی‌ خليفه‌ هم‌ كه ‌به ‌وفات ‌او اشاره‌ كرده‌، تاريخ‌ نادرستی‌ آورده ‌است‌. تاريخ‌ ياد شده‌ در آغاز مقاله‌، از قول‌ متأخران‌ است‌. 

مآخذ: ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1396 ق‌/ 1976 م‌؛ بغدادی‌، هديه‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ عزاوی‌، عباس‌، الموسيقی‌ العراقية فی‌ عهد المغول ‌و التركمان‌، بغداد، 1370 ق‌/ 1951 م‌؛ المشرق‌؛ «جواهر النظام‌ فی‌ معرفة الانغام‌»، س‌ 16، 1913م‌؛ نیز:

Ahlwardt; GAL,S. 
مريم‌صادقی