ابن خصیب، ابوعلی

اِبْنِ خَصيب‌، ابوعلی‌ احمد بن‌ اسماعيل‌ بن‌ خصيب‌ انباری‌ بصری‌ (د ح‌ 290 ق‌/ 903 م‌)، شاعر و راوی‌ ادب‌ عربی‌ ملقّب‌ به‌ نطّاحه‌ (به‌ نوشتۀ صفدی‌، 6/ 248، بی‌تشديد طاء). خاندان‌ ابن‌‌خصيب‌ از شهر انبار برخاسته‌ بودند، اما جدّ او ابونصر خصيب‌ بن‌ عبدالحميد والی‌ مصر شده‌ بود (صفدی‌، همانجا؛ ياقوت‌، 2/ 227، 228) و ابونواس‌ در يكی‌ از مدايحی‌ كه‌ برای‌ وی‌ سروده‌ (ص‌ 483) به‌ نژاد «عجمی‌» او اشاره‌ كرده‌ است‌. 
ابن‌ معتز (د 296 ق‌/ 909 م‌) كه‌ خود از معاصران‌ ابن‌ خصيب‌ بوده‌ و با وی‌ مكاتبه‌ داشته‌ (ابن‌ نديم‌، 138؛ ياقوت‌، 2/ 227؛ صفدی‌، 6/ 249) دوبار از وی‌ ياد كرده‌ است‌، يك‌ بار با عنوان‌ «خصيبی‌» (ص‌ 248) و ديگر بار به‌ نام‌ احمد بن‌ خصيب‌ بصری‌ (ص‌ 373). ابن‌ خصيب‌ از كاتبان‌ پيشگام‌ در فنّ‌ بلاغت‌ و به‌ ويژه‌ اخوانيّات‌ بود (ابن‌ نديم‌، همانجا) و نقطه‌گذاری حروف‌ و اعراب‌ گذاری‌ كلمات‌ كتاب‌ الحدود فرّاء (ه‍ م‌) را ــ كه‌ خود در يكی‌ از اشعارش‌ از آن‌ با افتخار ياد كرده‌ است‌ (ياقوت‌، 2/ 230؛ صفدی‌، همانجا) ــ می‌توان‌ دليلی‌ بر وسعت‌ دانش‌ وی‌ انگاشت‌. او در آغاز به‌ طاهريان‌ پيوست‌ و نخست‌ كتابت‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ طاهر (209-253 ق‌/ 824 -867 م‌) و سپس‌ كتابت‌ برادرش‌ عبيدالله‌ را به‌ عهده‌ گرفت‌ (ابن‌ نديم‌، صفدی‌، همانجاها). در يكی‌ از نسخه‌های‌ الفهرست‌، عبارت «كاتب‌ عُبيدالله‌ و قبله‌ لمحمدٍ» ظاهراً تحريف‌ شده‌ و به‌ صورت «وقتله‌ محمد» درآمده‌ است‌. به‌ استناد همين‌ عبارت‌ است‌ كه‌ برخی‌ از متأخران‌ پنداشته‌اند وی‌ به‌ دست‌ محمد كشته‌ شده‌ است‌ ( بستانی‌، 1/ 96؛ دانشنامه‌، 2/ 532) و توجه‌ نداشته‌اند كه‌ ابن‌ خصيب‌ بعد از آن‌ هم‌ نزد عبيدالله‌ كتابت‌ كرده‌ است‌. 
ابن‌ خصيب‌، اخبار ادب‌ عربی‌ را از كسانی‌ مانند احمد بن‌ ابی‌ الا´صْبَغ‌، ابوسهل‌ رازی‌، سعد بن‌ يعقوب‌ نصرانی‌ (تنوخی‌، 1/ 237، 384، 2/ 224)، احمد بن‌ حارث‌ (مرزبانی‌، 263)، بطين‌ حمصی‌ (ابن‌ معتز، 248) و حسن‌ بن‌ وهب‌ (صولی‌، 101) روايت‌ كرده‌ است‌ و از سوی‌ ديگر، ابن‌ معتز (ص‌ 248، 374)، صولی‌ (ص‌ 71، 148، 158، 230) و گروهی‌ ديگر از مشاهير از وی‌ روايت‌ ادب‌ كرده‌اند (نک‍ ‍: تنوخی‌، 1/ 237، 2/ 224؛ مرزبانی‌، 315؛ ياقوت‌، 2/ 229؛ صفدی‌، 6/ 248). ابن‌ خصيب‌ كاتبی‌ علامه‌، شاعری‌ شعرشناس‌ و اديب‌ شوخ‌ طبع‌ و بی‌پروا بود (ياقوت‌، همانجا). برخی‌ از شعرهای‌ او (صولی‌، 47، 48، 49، 63، 93، 101، 146، 161، 230؛ صفدی‌، 6/ 248، 249؛ ياقوت‌، 2/ 228، 229، 230) و همچنين‌ بخشی‌ از نامه‌هايش‌ (صولی‌، 155، 161) در دست‌ است‌. نقل‌ نكته‌های‌ ظريف‌ يا برخی‌ اشارات‌ او دربارۀ شيوۀ نوشتن‌ و آداب‌ و قواعد كتابت‌ توسط صولی‌ (ص‌ 77، 148) و يا اشاره‌ به‌ نظر وی‌ دربارۀ اينكه‌ قيافۀ ظاهری‌ كاتب‌ بايد زيبندۀ مقام‌ او باشد، توسط ابن‌ عبدربه‌ (4/ 172) و ستايش‌ وی‌ از خط خوش‌ (ابوحيان‌، 2/ 440) نشانۀ اين‌ است‌ كه‌ اديبانی‌ همچون‌ صولی‌ و توحيدی‌ او را در فن‌ كتابت‌ صاحب‌ نظر می‌دانسته‌اند. 

آثار

1. ديوان‌ الرسائل‌، كه‌ بنا به‌ نوشتۀ ابن‌ نديم‌ (همانجا) نزديك‌ به‌ هزار برگ‌ و شامل‌ بهترين‌ انواع‌ نامه‌ها بوده‌ است‌؛ 2. كتاب‌ الطبيخ‌؛ 3. كتاب‌ طبقات‌ الكتّاب‌؛ 4. المجموع‌ المنقول‌ من‌ الرّقاع‌، كه‌ مجموعۀ ديده‌ها و شنيده‌های‌ وی‌ دربارۀ بزرگان‌ بوده‌ است‌؛ 5. كتاب‌ صفة النفس‌؛ 6. كتاب‌ رسائله‌ الی‌ اخوانه‌، كه‌ گويا مجموعۀ اخوانيّات‌ و نامه‌های‌ دوستانۀ او بوده‌ است‌ (ابن‌ نديم‌، همانجا؛ قس‌: ياقوت‌، 2/ 227). ظاهراً همۀ اين‌ آثار از ميان‌ رفته‌ است‌. ابن‌ خصيب‌ مورد بحث‌ را نبايد با احمد بن‌ خصيب‌ وزير (ه‍ م‌) اشتباه‌ كرد. 

مآخذ

ابن‌ عبدربه‌، احمد بن محمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1402 ق‌/ 1982 م‌؛ ابن‌ معتز، عبدالله‌، طبقات‌ الشعراء، به‌ كوشش‌ عبدالستار احمد فراج‌، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ ابو حيان‌ توحيدی‌، علی بن محمد‌، البصائر و الذخائر، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ الكيلانی‌، دمشق‌، 1385 ق‌/ 1965 م‌؛ ابونواس‌، حسن‌ بن هانی، ديوان‌، به‌ كوشش‌ احمد عبدالمجيد الغزالی‌، بيروت‌، دارالكتاب‌ العربی‌؛ بستانی‌، ف‌؛ تنوخی‌، محسّن‌ بن علی، الفرج‌ بعد الشدّة، به‌ كوشش‌ عبّود الشالجی‌، بيروت‌، 1398 ق‌/ 1978 م‌؛ دانشنامه‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ صولی‌، محمد بن یحیی، ادب‌ الكتّاب‌، به‌ كوشش‌ محمد بهجة الاثری‌ و محمود شكری‌ الآلوسی‌، قاهره‌، 1341 ق‌؛ مرزبانی‌، محمد بن عمران، الموشّح‌، به‌ كوشش‌ محب‌‌الدين‌ الخطيب‌، قاهره‌، 1385 ق‌؛ ياقوت‌، ادبا.

غلامرضا جمشيدنژاد