ابن خباز، ابوعبدالله

اِبْنِ خَبّاز، ابوعبدالله‌ نجم‌الدين‌ محمد بن‌ ابی‌ بكر (ربيع‌الاول‌ 557- ذيحجۀ 631 ق/ فوريه‌ 1162- اوت‌ 1234 م)، اديب‌ و فقيه‌ شافعی‌. 
وی‌ در موصل‌ به‌ دنيا آمد (ابن‌‌خلكان‌، 7/ 100) و ظاهراً در همين‌ شهر به‌ تحصيل‌ پرداخت‌. فقه‌ شافعی‌ را آموخت‌ (منذری‌، 3/ 375). سپس‌ راهی‌ حلب‌ شد و به‌ فقيه‌ بهاءالدين‌ ابن‌‌شداد (ه‍ م) پيوست‌ و همواره‌ در سفر و حضر ملازم‌ وی‌ بود (همانجا)، به‌ گونه‌ای‌ كه‌ وقتی‌ ابن‌شداد آهنگ‌ مصر كرد، ابن‌خباز نيز در معيت‌ وی‌ عازم‌ آن‌ ديار شد و مدتی‌ در آنجا ماند. ظاهراً در همين‌ مدت‌ كوتاه‌، گروهی‌ نزد وی‌ فقه‌ آموختند (ذهبی‌، 70). ابن‌قاضی‌ شهبه‌ ( طبقات‌ النحاة، 75) گويد در همين‌ زمان‌ بود كه‌ ابن‌خباز دو كتاب‌ شرح‌‌الفيه‌ و شرح‌الجزولية را نگاشت‌. سپس‌ به‌ حلب‌ بازگشت‌ (اسنوی‌، 1/ 499) و در مدرسه‌ سيفيه‌ به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (ابن‌خلكان‌، 7/ 91). ابن‌‌خلكان‌ كه‌ در ذيقعدۀ 626 ق برای‌ تحصيل‌ به‌ حلب‌ آمده‌ بود، بعد از مرگ‌ استادش‌ شيخ‌ جمال‌الدين‌ ابوبكر ماهانی‌ در شوال‌ 627 ق/ اوت‌ 1230 م نزد ابن‌‌خباز شتافت‌ و از ابتدای‌ كتاب‌ الوجيز غزالی‌ تا باب‌ اقرار را نزد او خواند (7/ 48، 90-91). 
سبكی‌ يك‌ بار در طبقات‌ الشافعية الكبری‌ (8/ 113) به‌ نام‌ او اشاره‌ كرده‌ و بار ديگر در الطبقات‌ الوسطی‌ (ص‌ 210) از قول‌ ذهبی‌، شرح‌ حال‌ مختصری‌ از او آورده‌ است‌. ذهبی‌ او را مردی‌ زيرك‌، مهربان‌ و فروتن‌ معرفی‌ كرده‌، آگاهی‌ او را در فقه‌ شافعی‌ می‌ستايد (ص‌ 71). ابوشامه‌ (ص‌ 162) نيز همين ‌اوصاف‌ را دربارۀ وی‌ آورده‌ است‌. 
وی‌ سرانجام‌ در شهر حلب‌ درگذشت‌ و يك‌ روز بعد از وفات‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (منذری‌، همانجا). شاگردش‌ ابن‌خلكان‌ نيز در مراسم‌ نماز و دفن‌ وی‌ حضور داشت‌ (7/ 100). 
دو كتاب‌ به‌ ابن‌خباز نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌: 1. شرح‌ الفية ابن‌معطی‌ (اسنوی‌، همانجا؛ بغدادی‌، 2/ 113)؛ 2. شرح‌ الجزولية (ابن‌قاضی‌ شهبه‌، طبقات‌ النحاة، همانجا؛ همو، طبقات‌ الشافعية، 2/ 106). منابع‌ از منذری‌ (د 656 ق‌/ 1258م‌) تا اسنوی‌ (772 ق‌/ 1370 م‌) در مورد دانش‌ او در ادب‌ عربی‌ و نيز آثار وی‌ سكوت‌ كرده‌اند و حتی‌ ابن‌خلكان‌ كه‌ خود شاگرد او بوده‌، سخنی‌ از آثار او نگفته‌ است‌، اما از اسنوی‌ به‌ بعد آثاری‌ در نحو به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ می‌شود. احتمالاً اين‌ امر ناشی‌ از خلطی‌ است‌ كه‌ ميان‌ ابن‌خباز شمس‌الدين‌ ابوالعباس‌ (ه‍ م‌) صاحب‌ شرح‌ الفية و شرح‌ الجزولية با ابن‌خباز مورد بحث‌ ما رخ‌ داده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌‌خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، ابوبكر بن احمد، طبقات‌ النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ محسن‌ غياض‌، نجف‌ مطبعة النعمان‌؛ همو، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ حافظ عبدالعليم‌ خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1399 ق‌/ 1979 م‌؛ ابوشامه‌، عبدالرحمن بن اسماعیل‌، تراجم‌ رجال‌ القرنين‌، به‌ كوشش‌ محمد زاهد الكوثری‌، قاهره‌، 1366 ق‌/ 1947 م‌؛ اسنوی‌، عبدالرحيم‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ الجبوری‌، بغداد، 1390 ق‌؛ بغدادی‌، هدية؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، تاريخ‌ الاسلام‌، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1408 ق‌/ 1988 م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، 1969 م‌؛ همو، الطبقات‌ الوسطی‌، خطی‌؛ منذری‌، عبدالعظيم‌ بن عبدالقوی، التكملة لوفيات‌ النقلة، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1984 م.

ايران‌ناز كاشيان‌