ابن حیوس

اِبْنِ حَيّوس‌، ابوالفتيان‌ محمد بن‌ سلطان‌ بن‌ محمد بن‌ حيوس‌ غَنَوی‌، ملقب‌ به‌ امير مصطفی‌ الدوله‌ (394-473 ق‌/ 1004-1080 م‌)، شاعر مديحه‌سرای‌ شامی‌. وی‌ در دمشق‌ به‌ دنيا آمد، نياكان‌ او از اعراب‌ جزيره‌ بودند كه‌ به‌ شام‌ كوچ‌ كردند (ابن‌ حزم‌، 247- 248) و نيای‌ بزرگ‌ وی‌ هيثم‌ در لشكر معتصم‌ امير بود (طبری‌، 9/ 12). پدرش‌ را نيز در شمار امرای‌ عرب‌ ياد كرده‌اند (ابن‌ خلكان‌، 4/ 438؛ صفدی‌، 3/ 118). ظاهراً خاندان‌ او از ثروت‌ و مكنت‌ برخوردار بود و خود وی‌ در يكی‌ از سروده‌هايش‌ به‌ اين‌ موضوع‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (1/ 240). 
دربارۀ تحصيلات‌ ابن‌ حيوس‌ چيزی‌ نمی‌دانيم‌، احتمالاً نزد دايی‌ خود قاضی‌ ابونصر محمد بن‌ احمد بن‌ هارون‌ دانش‌ آموخته‌ است‌ (ابن‌ ماكولا، 2/ 370). اينكه‌ برخی‌ از مآخذ گفته‌اند كه‌ خطيب‌ بغدادی‌، ابومحمد سمرقندی‌ و قاضی‌ يحيی‌ بن‌ علی‌ قرشی‌ از او روايت‌ حديث‌ كرده‌اند (ذهبی‌، 18/ 413؛ صفدی‌، 3/ 118)، درست‌ نمی‌نمايد و به‌ نظر می‌رسد كه‌ در اين‌ باب‌ وی‌ را با برادرش‌ ابوالمكارم‌ كه‌ فقيه‌ بوده‌ است‌ (مردم‌ بك‌، 1/ 16)، اشتباه‌ كرده‌اند، اما ابن‌ خيّاط شاعر دمشقی‌ شاگرد او بوده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 4/ 444؛ صفدی‌، 3/ 220). روشن‌ نيست‌ كه‌ او سرودن‌ شعر را از چه‌ زمانی‌ آغاز كرد، اما نخستين‌ اشعاری‌ كه‌ وی‌ را رسماً در شمار شاعران‌ مديحه‌ سرا قرار داد، در 25 سالگی‌ و در مدح‌ انوشتكين‌ دِزبِری‌ سردار ترك‌ سروده‌ شده‌ است‌ (مردم‌ بك‌، 1/ 8). در 420 ق‌/ 1029 م‌ انوشتكين‌ از سوی‌ الظاهر هفتمين‌ خليفۀ فاطمی‌ مأمور سركوبی‌ قبايل‌ شورشی‌ گرديد. او در جنگ‌ اقحوانه‌ نزديك‌ طبريه‌، شورشيان‌ را به‌ سركردگی‌ حسان‌ بن‌ مفرّج‌ و صالح‌ بن‌ مرداس‌ شكست‌ داد و صالح‌ را كشت‌ و پيروزمندانه‌ وارد دمشق‌ گرديد (ابن‌ اثير، 9/ 392؛ مردم‌ بك‌، همانجا). ابن‌ حيوس‌ فرصت‌ را مغتنم‌ شمرد و با سرودن‌ دو قصيده‌ در ستايش‌ انوشتكين‌ و پيروزيهايش‌ به‌ وی‌ نزديك‌ شد (1/ 57، 65؛ مردم‌ بك‌، همانجا). وی‌ از اين‌ پس‌ مدت‌ 13 سال‌ در خدمت‌ انوشتكين‌ بود و 40 قصيده‌ در ستايش‌ او سرود (1/ 4، 57، 65، 71، 87، 100، 133، 128، 165، 171، جم‍ ؛ قس‌: مردم‌ بك‌، 1/ 9). در 429 ق‌ انوشتكين‌ بر حلب‌ استيلا يافت‌ و نصر بن‌ صالح‌ مرداسی‌ را به‌ قتل‌ رساند (ابن‌ اثير، 9/ 460؛ ابن‌ عديم‌، 1/ 250) و ابن‌ حيوس‌ كه‌ گويا ملتزم‌ ركاب‌ او بود (ابن‌ حيوس‌، 2/ 442؛ ابن‌ عديم‌، 1/ 258)، با سرودن‌ چندين‌ قصيده‌ اين‌ پيروزی‌ را شادمانه‌ به‌ وی‌ تبريك‌ گفت‌ (1/ 71-77، 171- 178، 237-344؛ ابن‌ عديم‌، همانجا). پس‌ از مرگ‌ انوشتكين‌ در 433 ق‌، چندی‌ به‌ ستايش‌ حاكم‌ بعدی‌ دمشق‌ ناصرالدوله‌ حسن‌ بن‌ حسين‌ حمدانی‌ پرداخت‌ و 10 قصيده‌ در مدح‌ او سرود (مردم‌ بك‌، همانجا)، اما با آغاز نابسامانی‌ در حكومت‌ دمشق‌ و عزل‌ و نصبهای‌ پياپی‌، متوجه‌ مركز حكومت‌ فاطميان‌ گرديد (همانجا) و ابومحمد حسن‌ بن‌ علی‌ يازوری‌ وزير مقتدر المستنصر را مدح‌ گفت‌ و طی‌ 8 سال‌ وزارت‌ او (442-450ق‌/ 1050- 1058م‌) 10 قصيده‌ در ستايش‌ وی‌ سرود (1/ 179، 189، 234، 275، 351، 2/ 403، 486، 494، 531، 592). پس‌ از يازوری‌ دو وزير ديگر فاطميان‌، ابوالفرج‌ محمد بن‌ جعفر مغربی‌ و ابوالفرج‌ عبدالله‌ بن‌ محمد بابلی‌ را نيز ستود (1/ 198، 2/ 452، 562). در 454 ق‌ آشفتگی‌ سياسی‌ در دستگاه‌ خلافت‌ فاطميان‌ آغاز شد (ابن‌ صيرفی‌، 49-54) و بازتاب‌ آن‌ در دمشق‌ نيز آشكار گرديد (ابن‌ قلانسی‌، 92-99). اين‌ آشفتگيها 10 سال‌ دوام‌ يافت‌ و در 463 ق‌ به‌ اوج‌ خود رسيد (ابن‌ اثير، 10/ 68). ابن‌ حيوس‌ در همين‌ ايام‌ تمام‌ دارايی‌ خويش‌ را از دست‌ داد (مردم‌ بك‌، 1/ 11) و گويا در اين‌ مدت‌ ممدوحی‌ شايسته‌ نيز نيافت‌ و ديگر شعر، يا لااقل‌ شعری‌ كه‌ در خور ضبط در ديوان‌ باشد نسرود، زيرا در ديوان‌ او شعری‌ كه‌ در اين‌ ده سال‌ سروده‌ شده‌ باشد، ديده‌ نمی‌شود (همانجا). وی‌ سرانجام‌ با دلی‌ شكسته‌ و نااميد با سرودن‌ شعری‌ اندوهبار (1/ 297) تصميم‌ به‌ ترك‌ دمشق‌ گرفت‌، اما نمی‌دانست‌ به‌ كجا روی‌ آورد، چه‌ او از طرفداران‌ فاطميان‌ به‌ شمار می‌رفت‌، عباسيان‌ را مورد نكوهش‌ قرار داده‌ بود (ابن‌ صيرفی‌، 44) و قصايد بسياری‌ در مدح‌ انوشتكين‌ دزبری‌ دشمن‌ سرسخت‌ مرداسيان‌ حلب‌ سروده‌ بود. سرانجام‌ در غايت‌ درماندگی‌ به‌ قاضی‌ امين‌الدوله‌ در طرابلس‌ شام‌ روی‌ آورد، اما از بد روزگار او نيز در 464 يا 465 ق‌ درگذشت‌ (ابن‌ عديم‌، 2/ 35؛ ابن‌ حيوس‌، 1/ 132) و شاعر قصيده‌ای‌ در رثای‌ وی‌ و تسليت‌ به‌ برادرزاده‌اش‌ جلال‌ الملك‌ كه‌ جانشين‌ او گرديده‌ بود (همانجاها)، سرود. جلال‌ الملك‌ به‌ سبب‌ وابستگی‌ ابن‌ حيوس‌ به‌ فاطميان‌ از وی‌ بيزاری‌ جست‌ (ابن‌ عديم‌، 2/ 40) و او ناگزير به‌ سوی‌ قاضی‌ عين‌الدوله‌ حاكم‌ صور متوجه‌ گرديد و پيش‌ از عزيمت‌ شايد به‌ قصد بررسی‌ احوال‌، دو قصيدۀ شكوائيه‌ دربارۀ مردی‌ كه‌ در امانت‌ او خيانت‌ كرده‌ بود و نيز دربارۀ پريشان‌ حالی‌ خويش‌ سرود و نزد وی‌ فرستاد (2/ 396، 465). در اين‌ احوال‌ سديدالملك‌ علی‌ بن‌ منقذ كه‌ در طرابلس‌ بود به‌ وی‌ پيشنهاد كرد تا نزد محمود بن‌ صالح‌ مرداسی‌ به‌ حلب‌ رود، اما از آنجا كه‌ ابن‌ منقذ خود نيز مورد غضب‌ محمود بود (ابن‌ عديم‌، 2/ 34، 35، 36) ابن‌ حيوس‌ با بدگمانی‌ از وی‌ خواست‌ تا فرزندش‌ نصر بن‌ منقذ را با وی‌ همراه‌ سازد (ابن‌ عديم‌، 2/ 40؛ قس‌: دانشنامه‌، كه‌ رفتن‌ او را به‌ حلب‌ به‌ دعوت‌ خود محمود بن‌ نصر دانسته‌ است‌). سرانجام‌ در 464 يا 465 ق‌ (ابن‌ عديم‌، همانجا؛ ابن‌ خلكان‌، 4/ 440) وارد حلب‌ گرديد و در مجلس‌ شراب‌ محمود حاضر شد و قصيده‌ای‌ شامل‌ 95 بيت‌ (2/ 598 -606) در ستايش‌ او خواند و در آن‌ علی‌ بن‌ منقذ را به‌ سبب‌ راهنمائيش‌ به‌ سوی‌ وی‌ سپاس‌ گفت‌ (2/ 605)، محمود 000‘1 دينار در طبقی‌ سيمين‌ به‌ وی‌ بخشيد و همان‌ مبلغ‌ نيز مقرری‌ سالانه‌ برای‌ او معين‌ كرد (ابن‌ عديم‌، 2/ 40-41). ابن‌ حيوس‌ از اين‌ پس‌ شاعر ويژۀ مرداسيان‌ شد و به‌ ثروت‌ و مكنت‌ فراوان‌ رسيد (ابن‌ خلكان‌، 4/ 241؛ ابن‌ عديم‌، 2/ 46) و به‌ صله‌هايی‌ بسی‌ گران‌تر از صلۀ ديگر شاعران‌ دربار مرداسيان‌ دست‌ يافت‌ (عمادالدين‌، 2/ 54؛ ابن‌ خلكان‌، 4/ 440) و خانه‌ای‌ بسيار مجلل‌ در حلب‌ بنا كرد و بر سر در آن‌ شعری‌ دربارۀ بخششهای‌ بنومرداس‌ نوشت‌ (ابن‌ خلكان‌، 4/ 441) و نيز از تأخير خويش‌ در ستايش‌ آنان‌ پوزش‌ خواست‌ ( ديوان‌، 1/ 248، 2/ 474؛ ابن‌ خلكان‌، 4/ 439؛ ابن‌ عديم‌، 2/ 45) و بدين‌ سان‌ كوشيد تا كدورت‌ و عداوت‌ گذشته‌ را به‌ نحوی‌ از ميان‌ بردارد. بدين‌ ترتيب‌ وی‌ ممدوحان‌ پيشين‌ خود را به‌ فراموشی‌ سپرد (1/ 23، 2/ 394) و حتی‌ به‌ نكوهش‌ آنان‌ نيز پرداخت‌ (2/ 423؛ مردم‌ بك‌، 1/ 26). در 467 ق‌/ 1075 م‌ محمود درگذشت‌ و فرزند وی‌ نصر بن‌ محمود جانشين‌ او شد. ابن‌ حيوس‌ رثای‌ ممدوح‌ پيشين‌ را با ستايش‌ ممدوح‌ بعدی‌ بياميخت‌ و در آن‌ با زيركی‌ به‌ بخششهای‌ 000‘1 ديناری‌ او اشاره‌ كرد (1/ 248). نصر بی‌درنگ‌ فرمان‌ داد تا همان‌ مبلغ‌ را به‌ وی‌ بپردازند و سوگند ياد كرد كه‌ اگر دو چندان‌ آن‌ را نيز درخواست‌ كرده‌ بود، به‌ وی‌ می‌بخشيد (ابن‌ قلانسی‌، 108؛ ابن‌ اثير، 1/ 150). 
پس‌ از مرگ‌ نصر، به‌ ستايش‌ برادر او سابق‌ بن‌ محمود پرداخت‌ (2/ 479-486؛ ابن‌ عديم‌، 2/ 53) و مدت‌ 5 سال‌ نيز در خدمت‌ او ماند و مجموعاً 33 قصيده‌ در ستايش‌ مرداسيان‌ سرود (برای نمونه نک‍ : 1/ 26، 50، 110، 114، 137، 144، 205، 249، 2/ 390، 409، 508، 618، جم‍ ) و چندان‌ ثروت‌ بيندوخت‌ كه‌ هنگام‌ مرگ‌ 000‘10 هزار دينار از خود بر جای‌ گذاشت (ابن‌ خلكان‌، 5/ 268). 
در 473 ق‌ پس‌ از فروپاشی‌ حكومت‌ مرداسيان‌ به‌ دست‌ شرف‌ الدوله‌ مسلم‌ بن‌ قريش‌ و استيلای‌ وی‌ بر حلب‌ (ابن‌ عديم‌، 2/ 70، 73) ابن‌ حيوس‌ كه‌ نزديك‌ به‌ 80 سال‌ از عمرش‌ می‌گذشت‌، در ستايش‌ او نيز درنگ‌ نكرد و قصيده‌ای‌ در مدح‌ او سرود (2/ 569 -577) و در يكی‌ از ابيات‌ آن‌ گفت‌ كه‌ بخشندگی‌ پيش‌ از خون در رگهای‌ تو جريان‌ داشته‌ است‌ (2/ 575). اين‌ بيت‌ كه‌ ابن‌ خلكان‌ (4/ 443) آن‌ را اوج‌ مديحه‌سرايی‌ خوانده‌ است‌، در شرف‌ الدوله‌ سخت‌ مؤثر افتاد (ابن‌ عديم‌، 2/ 74)، چندانكه‌ به‌ وی‌ امر كرد تا بنشيند و بقيۀ قصيده‌ را در حالت‌ جلوس‌ به‌ پايان‌ رساند، و افزون‌ بر 000‘2 هزار دينار صله‌، موصل‌ را نيز اقطاع‌ او قرار داد (همانجا؛ عمادالدين‌، 2/ 256)؛ اما وی‌ پيش‌ از آنكه‌ به‌ موصل‌ برسد يا 6 ماه‌ پس‌ از اين‌ رويداد درگذشت‌ (همانجاها). ابوالفداء مرگ‌ او را در 472 ق‌ دانسته‌ است‌ (2/ 194). ابن‌ حيوس‌ نمونۀ كامل‌ يك‌ شاعر درباری‌ است‌. او پيوسته‌ در جست‌ و جوی‌ ممدوحی‌ گشاده‌ دست‌ است‌ و ديگر به‌ شخصيت‌ او عنايتی‌ ندارد. ديوان ‌وی‌ با مدح‌ آغاز و با مدح‌ پايان‌ می‌يابد و به‌ جز سه قطعۀ چند بيتی‌ در هجا (1/ 135، 311، 2/ 578)، يك‌ قصيده‌ خطاب‌ به‌ يكی‌ از دوستانش‌ (2/ 469)، يك‌ قطعه‌ در نسيب‌ (1/ 78)، دو قطعه‌ كوتاه‌ خالی‌ از مدح‌ (1/ 136، 297)، بقيه‌ سراسر مدح‌ است‌. در نظر او بخششهای‌ ممدوح‌ قافيه‌های‌ سركش‌ را رام‌ می‌سازد و هر قدر بخشش‌ افزايش‌ يابد، كلام‌ او فصيح‌تر است‌ (2/ 441). در مدح‌ نه‌ به‌ عصبيت‌ عربی‌ خود پای‌ بند است‌ و نه‌ به‌ مذهبی‌ خاص‌؛ هم‌ مملوك‌ ترك‌ را می‌ستايد و هم‌ امير عرب‌ را فاطميان‌ و مخالفان‌ آنان‌ را به‌ يك‌ شيوه‌ مدح‌ می‌كند و قاتل‌ و مقتول‌ را يكسان‌ می‌ستايد. در نظر او انوشتكين‌ ترك‌ نژاد، شمشير خداست‌ (2/ 378، بيت‌ 3) و با اعمال‌ دلاورانۀ او نژاد ترك‌ شكوه‌ و بزرگی‌ می‌يابد (1/ 63) و مرداسيان‌ طعمۀ شمشير اوبند (2/ 552). با استناد به‌ آيه‌ای‌ از قرآن ‌كريم‌ (نساء/ 4/ 167)، كسانی‌ كه‌ در حقانيت‌ او شك‌ به‌ دل‌ راه‌ دهند، راه‌ رستگاری‌ گم‌ كرده‌اند (1/ 175). وی‌ در ستايش‌ اين‌ امير ترك‌ تا آنجا پيش‌ می‌رود كه‌ می‌گويد اگر شاعران‌ برای‌ تو شعر نسرايند، سوره‌های‌ قرآن‌ از آن‌ بی‌نيازت‌ ساخته‌اند (2/ 642، بيت‌ 2). پيروزيهای‌ انوشتكين‌ را بر مرداسيان‌ و رسيدن‌ سر نصر بن‌ صالح‌ را به‌ دمشق‌ شادمانه‌ به‌ او تبريك‌ می‌گويد و نصر بن صالح‌ را قربانی‌ نادانی‌ خويش‌ می‌خواند (1/ 337، 338). از سوی‌ ديگر پس‌ از راه‌ يافتن‌ به‌ دربار مرداسيان‌ برای‌ نصر بن‌ صالح‌ مرثيه‌ می‌سرايد (1/ 356-363) و نصر بن‌ محمود بن‌ صالح‌ را روح‌ و جسم‌ بزرگی‌ و افتخار می‌داند (2/ 657). وی‌ بارها برای‌ مرداسيان‌ مرثيه‌سرايی‌ كرده‌ (1/ 114، 242، 2/ 479) و گاه‌ در ستايش‌ ممدوحان‌ خود تا آنجا پيش‌ رفته‌ كه‌ به‌ آنان‌ صفات‌ خدايی‌ بخشيده‌ است‌ (1/ 363، 2/ 637). با اينهمه‌ وی‌ شاعری‌ بسيار تواناست‌، با هنرمندی‌ مدح‌ و رثا را در يك‌ بيت‌ به‌ هم‌ می‌آميزد (صفدی‌، 3/ 120-121) و در هر قصيده‌ تجنيسهای‌ پياپی‌ می‌آورد (برای‌ نمونه‌ نک‍ ‍: 1/ 64، 66، 2/ 441). چه‌ بسا كه‌ شعر وی‌ با شعر بحتری‌ و ابوتمام‌ پهلو می‌زند (مردم‌ بك‌، 1/ 29-41). او شاعری‌ است‌ كه‌ تا آخرين‌ لحظۀ عمر شعر سرود و شايد از جهاتی‌ بتوان‌ او را پس‌ از ابوالعلا بزرگ‌ترين‌ شاعر سدۀ پنجم‌ در شام‌ دانست‌ (نک‍ : همو، 1/ 41). 

مآخذ: ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن ‌حزم‌، علی‌ بن احمد، جمهرة انساب‌ العرب‌، بيروت‌، 1403 ق‌؛ ابن‌‌ حيوس‌، محمد بن سلطان، ديوان‌، به‌ كوشش‌ خليل‌ مردم‌ بك‌، بيروت‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ صيرفی‌، علی بن منجب‌، الاشارة الی‌ من‌ نال‌ الوزارة، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ مخلص‌، قاهره‌، 1924 م‌؛ ابن‌ عديم‌، عمر بن احمد، زبدة الحلب‌ من‌ تاريخ‌ حلب‌، به‌ كوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، 1370 ق‌/ 1951 م‌؛ ابن‌ قلانسی‌، حمزة بن اسد، ذيل‌ تاريخ‌ دمشق‌، بيروت‌، 1908 م‌؛ ابن‌ ماكولا، علی بن هبة‌الله‌، الاكمال‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمن‌ بن‌ يحيی‌، حيدرآباد دكن‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ ابوالفداء، المختصر فی‌ اخبار البشر، بيروت‌، دارالمعرفة؛ دانشنامه‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و محمد نعيم‌ العرقسوسی‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ ددرينگ‌، دمشق‌، 1953 م‌؛ طبری‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، بيروت‌، 1387 ق‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد بن محمد، خربدة القصر و جريدة العصر، به‌ كوشش‌ شكری‌ فيصل‌، دمشق‌، 1378 ق‌/ 1959 م‌؛ مردم‌ بك‌، خليل‌، مقدمه‌ و تحشيه‌ بر ديوان‌ (نک‍ ‍: ابن‌ حيوس‌ در همين‌ مآخذ). 

محمد سيدی