اِبْنِ خاتِمه، ابوجعفر احمد بن علی بن محمد بن علی بن محمد بن خاتمۀ انصاری اَلْمَری (د ۷۷۰ ق/ ۱۳۶۹ م)، پزشك، تاريخ نويس، اديب، شاعر، فقيه، محدث و زاهد اندلسیِ مالكی مذهب. كنيۀ او را ابوالعباس نيز گفته‌اند (ابن قاضی، ۱/ ۸۶). چنانكه از نسبت او پيداست، زادگاهش شهر المريّه[۱]، در جنوب اسپانيا بر ساحل مديترانه بوده است (ابن خطيب، ۱/ ۲۴۷، ۲۴۹؛ ابن جزری، ۱/ ۸۷). اينكه برخی او را، مرينی منسوب به بنی مرين از فرمانروايان مغرب دانسته‌اند (ابن احمر، ۳۳۱؛ دايه، ۹)، از نظر برخی از محققان با ترديد تلقی شده است (فروخ، ۶/ ۴۸۹، حاشيۀ ۳). تاريخ تولد او به درستی دانسته نيست و سالهای ۷۲۴ و ۷۳۴ ق كه بعضی از خاورشناسان به عنوان سال تولد او نوشته‌اند (قس: دايه، ۱۶، حاشيۀ ۱) با قراين موجود در منابع شرح حال ابن خاتمه سازگار نيست (همو، ۱۷).
ابن خاتمه بيشتر عمر خود را در زادگاهش المريه گذراند. ادبيات را از استادان نامبردار روزگار خود فراگرفت تا خود استاد شاگردانی صاحب نام شد. او به تعليم ادب و لغت در مسجد جامع المريه و بعدها در مدرسۀ يوسفيۀ غرناطه اشتغال داشت و به نوشتن عقدنامه و اسناد معاملات و مانند آن و نيز نوشتن نامه‌ها از جانب امرای شهر می‌پرداخت. خوش‌بيان، خوش رو و خوش رفتار بود. او در جمع‌آوری اشعار ديگران می‌كوشيد و خود شعر بسيار می‌سرود (دايه، ۱۲؛ فروخ، ۶/ ۴۹۰). او ظاهراً عنوان و منصبی از حكومت وقت نگرفت، با اينهمه روابط خوبی با امرای بنی‌احمر يا بنی‌نَصر غرناطه (۶۲۹ -۸۹۷ ق/ ۱۲۳۱-۱۴۹۲ م) و وزير نامی آنان لسان الدين ابن خطيب داشت و گاه به درخواست فرمانروايان به الحمراء در غرناطه می‌رفت و با رجال زمان يا دوستانش ديدار می‌كرد. نامه‌هايی كه از او مانده است، حاكی از روابط خوب او با بزرگان عصر خويش است (دايه، همانجا). ابن خطيب، از شاگردان و نزديكان ابن خاتمه، وی را بسيار ستوده و از او به عنوان يكی از نيكان اندلس ياد كرده است (۱/ ۲۴۸). وی با آنكه در طب و تاريخ تصنيفاتی دارد، اما به علت شهرت ابن خطيب، كه مأخذ اغلب شرح حال نويسان در مورد حمله ابن خاتمه بوده است، و تأكيد او بر نامه‌ها و شعرهای صاحب ترجمه و نيز از آنجا كه از ميان آثار ابن خاتمه فقط نوشته‌های ادبی او منتشر شده است، معروفيتش بيشتر به سبب جنبۀ شاعری و نويسندگی اوست. نامه‌های وی از دو گونۀ اخوانی و ديوانی است. در انواع شعر قريحۀ خود را آزموده است. شعر او غالباً معمولی و صنايع لفظی و معنوی در آن فراوان است. تقليد از آثار سخنوران معروف عرب در شعر او آشكار است و با اينهمه بيانی سالم و استوار دارد. ابن خاتمه به اقتضای زمان موشّحات بسياری سروده است (فروخ، همانجا).
ابن‌خطيب، با نقل از يادداشتی به خط خود ابن خاتمه، استادان او را چنين ياد كرده است: ابوالحسن علی بن محمد بن ابی العيش المری، ابواسحاق ابراهيم بن ابی العاص التّنوخی، محمد بن جابر بن محمد حَسّان الوادی آشی، ابوالبركات ابن الحاج بُلَّفيقی، ابوالقاسم عبدالرحمن بن محمد بن شعيب القيسی المری، قاضی ابوجعفر القرشی بن فركون، ابوالقاسم محمد بن محمد بن سهل بن مالك، ابوجعفر الاغرّ مقری و ديگران (۱/ ۲۴۹). ابن ليون و قاضی ابومحمد عبدالله بن محمد بن عبدالملك نيز از مشايخ تعلم و روايت او بوده‌اند (ابن قاضی، ۱/ ۸۶). ابن خاتمه شاگردانی مانند ابن خطيب (مقری، نفح، ۱۰/ ۲۰۳)، ابوجعفر احمد بن علی بن زَر قالُه، محمد بن خاتمه برادرش (دايه، همانجا) و ابوعبدالله محمد بن محمد بن ميمون (ابن جزری، ۱/ ۸۷) داشته است.
از ابن خاتمه آثاری در طب و تاريخ و ادب ياد شده است به اين شرح:
۱. ديوان شعر ابن خاتمه، كه تنها مجموعۀ شعری از عصر اوست كه به خط خود شاعر و به طور كامل به زمان ما رسيده است (دايه، ۱۷). و در اواخر ۷۳۸ ق به درخواست يكی از دوستان شاعر نوشته شده است. اين ديوان در ۱۳۹۳ ق/ ۱۹۷۲ م به كوشش محمد رضوان دايه بر اساس نسخۀ دست نوشتۀ شاعر در دمشق منتشر شد. شاعر، خود ديوانش را به پنج بخش تقسيم كرده است كه چهارمين بخش آن موشّحات و زَجلهاست و مقام بلند او را در فن موشح‌‌سرايی آشكار می‌كند و ديوان او از نظر تحقيق در اين فن در شعر قرن هشتم اندلس اهميت دارد (همو ۱۹). ابن خاتمه پس از جمع ديوانش، اشعار بسياری سروده است كه در متون مختلف، از كتابهای تراجم و جز آن، پراكنده است. مصحح ديوان تا آنجا كه توانسته آنها را جمع و در «مستدرك ديوان» مرتب كرده است (همو، ۲۲). نام اين ديوان بنابر ضبط نسخۀ خطی رباط رَيْحانة مِن اَدواح ونَسمة من اَرواح است (زركلی، ۱/ ۱۷۶). س. ژيبر در پايان‌نامۀ خود در مادريد در ۱۹۵۱م ديوان را به اسپانيايی ترجمه و دربارۀ آن تحقيق كرده است (دانشنامه).
۲. رائِقُ التَّحلية فی فائق التَوْرية، مجموعۀ شعر ديگری است كه غالباً در ديوان او نيامده است. ابن خاتمه اشعاری را كه در فن توريه سروده بود، برای دوست و شاگرد همشهريش ابن زرقاله، فقيه، وزير و نويسندۀ زبردست خوانده و او آنها را جمع كرده است (بغدادی، ۱/ ۵۴۷؛ دايه، ۱۴). ژيبر تحقيقی در مورد اين كتاب در مجموعۀ «مطالعات خاورشناسی، يادنامۀ لوی پرووانسال[۲]» (II/ 543-557) ارائه كرده است. اين كتاب به كوشش محمد رضوان دايه، در دمشق چاپ شده است.
۳. تحصيل غرض القاصد فی تفصيل المرض الوافد. اين كتاب را ابن خاتمه به درخواست يكی از دوستانش در شناسايی و درمان طاعونی كه در ۷۴۶ ق در المريّه شايع شده بود، نوشت (آلوارت، V/ 598) و اين همان «طاعون سياه» وحشتناكی است كه در همان سالها آسيا و افريقا و اروپا را فراگرفت. ترجمۀ آلمانی اين كتاب را طه دينانه در «آرشيو تاريخ پزشكی[۳]» و ترجمۀ اسپانيايی قسمت مربوط به طب آن را فرناندز مارتينز [۴]از روی ترجمۀ آلمانی در «اطلاعات پزشكی[۵]» به سال ۱۹۵۸ م منتشر كرده است (نک : دانشنامه). نسخ خطی متعددی از آن در كتابخانه‌ها هست ( آلوارت، همانجا؛ احسان اوغلی، ۳۸؛ گيلين، شم 268).
۴. وصل الحب فی حديث الطب. تا آنجا كه می‌دانيم تنها احسان اوغلی (همانجا) از انتساب اين اثر به ابن خاتمه ياد كرده است. نسخه‌ای از اين رساله در كتابخانۀ رئيس الكتاب (شم ۱۷۱۲/ ۲۷) به خط نسخ موجود است (همانجا).
۵. مزيّة المريّة علی غيرها من البلاد الاندلسيّة. كتابی است در تاريخ و جغرافيا و احوال اجتماعی شهر المريه، زادگاه مؤلف (سخاوی، ۲۷۶؛ ابن قاضی، ۱/ ۸۶؛ بغدادی، ۲/ ۴۷۲). برخی از مؤلفان از اين كتاب بهره جسته‌اند (مقری، نفح، ۲/ ۳۷۷؛ همو، ازهار الرياض، ۱/ ۲۳). از اين كتاب اكنون نسخه‌ای در دست نيست و از قسمتهای نقل شده از آن می‌توان به محتوای آن پی برد. اين كتاب از مقولۀ تاريخ شهرها بوده و احتمالاً تركيبی مانند احاطۀ ابن خطيب داشته است (دايه، ۱۴) و ظاهراً همان است كه از آن با عنوان تاريخ المدينة نيز ياد شده است (باباتنبكتی، ۷۲؛ خليلی، ۱/ ۴۵).
۶. فصل العادل بين الرقيب و الواشی و العاذل، رسالۀ كوچكی است به نثر مسجع در بيان تفاوت ميان جاسوس و سخن چين و عيب جو. ژيبر آن را در الاندلس (۱۹۵۴ م) چاپ و ترجمه كرده است (دانشنامه).
۷. ايراد الّلآل من نشاد الضّوال، تلخيص و توضيحی است از اِنشاد الضَوال و اِرشاد السؤال محمد بن هانی لخمی سَبتی (د ۷۳۳ ق/ ۱۳۳۳ م) به زبان عاميانه (دايه ۱۴-۱۵؛ فروخ، ۶/ ۴۹۰). كُلَن، خاورشناس فرانسوی، آن را با توضيح در مجلۀ هسپريس [۶](۱۹۳۱ م) چاپ كرده است (دانشنامه).
۸. الحاق العقل بالحس فی الفرق بين اسم الجنس و علم الجنس، نام رسالۀ ديگری است از ابن خاتمه در برخی مسائل دستوری. تنها مأخذ اطلاع از اين نوشته گفتۀ باباتنبكتی (همانجا) است.
مآخذ
ابن احمر، اسماعيل بن یوسف، نَثير فَرائد الجمان فی نظم فُحول الزمان، به كوشش محمد رضوان دايه، بيروت، ۱۹۶۷ م؛ ابن جزری، محمد، غاية النهاية، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ ق/ ۱۹۳۲ م؛ ابن خاتمه، احمد بن علی، ديوان، به كوشش محمد رضوان دايه، دمشق، ۱۳۹۹ ق/ ۱۹۷۸ م؛ ابن خطيب، محمد بن عبدالله، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۷۵ ق/ ۱۹۵۵ م؛ ابن قاضی مكناسی، احمد بن محمد، دُرّة الحجال فی اسماء الرجال، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۱ ق/ ۱۹۷۱ م؛ احسان اوغلی، اكمل الدين، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی ... ، استانبول، ۱۹۸۴ م؛ باباتنبكتی، احمد بن عمر، «نيل الابتهاج»، حاشية الديباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ ق؛ بغدادی، ايضاح؛ خليلی، محمد، معجم ادباء الاطباء، نجف، ۱۳۶۵ ق/ ۱۹۴۶ م؛ دانشنامه؛ دايه، محمد رضوان، مقدمۀ ديوان (نک : ابن خاتمه در همين مآخذ)؛ زركلی، اعلام؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوبيخ، به كوشش فرانتس روزنتال، ترجمۀ صالح احمد العلی، بغداد، ۱۳۸۲ ق/ ۱۹۶۳ م؛ فروخ، عمر، تاريخ الادب‌العربی، بيروت، ۱۹۸۴ م؛ مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزكية، قاهره، ۱۳۴۹ ق؛ مقری تلمسانی، احمد بن محمد، ازهار الرياض، به كوشش مصطفی السقا و ديگران، قاهره، ۱۳۵۸ ق/ ۱۹۳۹ م؛ همو، نفخ الطيب، به كوشش يوسف الشيخ محمد البقاعی، بيروت، ۱۴۰۶ ق/ ۱۹۸۶ م؛ نيز:
Ahlwardt ; GAL, S; Gibert, S., «Una coleccion de, tawriyas , de Abu Gafar Ahmad ibn Hātima», Etudes d’orientalisme, Paris, 1962; Guillén, Robles, Catálogo de los manuscritos arabes, Madrid, 1889.
يوسف رحيم‌لو