ابن حنبلی

اِبْنِ حَنْبَلی‌، ابوعبدالله‌ رضی‌الدين‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ يوسف‌ ابن‌ عبدالرحمن‌ حلبی‌ (908-971 ق‌/ 1502-1563 م‌)، مورخ‌، لغت‌شناس‌، شاعر و فقيه‌ حنفی‌ مذهب‌. اشتهار او به‌ ابن‌حنبلی‌ از باب‌ انتساب‌ به‌ نيای‌ بزرگش‌ عبدالرحمن‌ است‌ كه‌ قاضی‌ حنابله‌ در حلب‌ بود (نک‍ : فاخوری‌، 1(1)/ 7). پدرش‌ (د 959 ق‌/ 1552 م‌) نيز به‌ همين‌ نام‌ شهرت‌ داشت‌ و در حلب‌ به‌ كار فقه‌ و حديث‌ مشغول‌ بود (نک‍ : تونكی‌، 4/ 488). رضی‌الدين‌ در حلب‌ زاده‌ شد و همانجا زيست‌ و او را تاذفی‌، منسوب‌ به‌ قريۀ تاذف‌ در نزديكی‌ حلب‌ نيز گفته‌اند. همچنين‌ بنابر ادعای‌ خود او كه‌ نياكانش‌ را از بنوربيعة دانسته‌، ربعی‌ نيز خوانده‌ شده‌ است‌ (درالحبب‌، 1(1)/ 6؛ عقدالخلاص‌، 169). با آنكه‌ حدود 75 كتاب‌ نوشته‌ و سخت‌ مورد تمجيد بوده‌ است‌، از زندگی‌ او چيزی‌ نمی‌دانيم‌. گويی‌ عمر او سراسر به‌ تأليف‌ يا تدريس‌ در يكی‌ از مدارس‌ حلب‌ گذشته‌ و از هرگونه‌ حادثۀ قابل‌ ذكر تهی‌ بوده‌ است‌. منابع‌ موجود حدود 100 سال‌ بعد به‌ كار او پرداخته‌ و همه‌ به‌ گفتاری‌ كوتاه‌ بسنده‌ كرده‌اند. ابن‌حنبلی‌ نظر به‌ گستردگی‌ شگفت‌ مضامين‌ كتابهايش‌، استادان‌ بسياری‌ داشته‌ است‌ كه‌ برخی‌ را در منابع‌ ذكر كرده‌اند (مثلاً، نک‍ : غزی‌، 3/ 42؛ ابن‌ عماد، 8/ 365). او قرآن‌ را نزد احمد باكزی‌، شرح‌ شافيۀ جاربردی‌ و شرح‌ كافيۀ احمد هندی‌ را نزد عبدالرحمن‌ بن‌ فخرالنساء، بخشی‌ از صدرالشريعه در فقه‌ حنفی‌ را نزد ابن‌ طاس‌ بَصْتی‌، مطوّل‌ و حواشی‌ جرجانی‌ بر آن‌ را نزد احمد هندی‌، شرج‌ النّخبة ابن‌ حجر در مصطلحات‌ حديث‌ را نزد محمد بن‌ شعبان‌ ديروطی‌، كتاب‌ النّزهة در علم‌ حساب‌ را نزد خناجری‌، بلاغت‌ را نزد موسی‌ سرسولی‌ (رسولی‌)، متن‌ چَغْمينی‌ در علم‌ هيأت‌ را نزد ولی‌الدين‌ شروانی‌ (محمد راغب‌، 6/ 60-61)، قواعد صرف‌ و نحو و عروض‌ و منطق‌ را نزد علی‌ حصكفی‌ خواند (ضامن‌، 8). علاوه‌ بر اين‌ او به‌ تصوف‌ نيز تمايل‌ داشت‌ و چنانكه‌ خود گويد ( عقد الخلاص‌، همانجا) قادری‌ مشرب‌ بود. نيز در شرح‌ احوال‌ عبداللطيف‌ جامی‌ گويد كه‌ اين‌ شيخ‌ در تكيۀ خسرويّه‌، او را «تلقين‌ ذكر» كرد و سپس‌ يك‌ «دستور العمل‌» به‌ فارسی‌ برای‌ او نوشت‌، زيرا به‌ سبب‌ تدارك‌ سفر فرصت‌ نوشتن‌ آن‌ را به‌ عربی‌ نداشت‌. آنگاه‌ ابن‌ حنبلی‌ آن‌ دستورالعمل‌ را با اجازۀ شيخ‌ به‌ عربی‌ ترجمه‌ كرد و شعرهای‌ فارسی‌ آن‌ را نيز به‌ شعر عربی‌ برگرداند. اين‌ رساله‌ چون‌ به‌ تأييد شيخ‌ رسيد، ميان‌ ديگر صوفيان‌ انتشار يافت‌ (محمد راغب‌، 6/ 61). از اين‌ روايت‌ درمی‌يابيم‌ كه‌ ابن‌حنبلی‌، فارسی‌ نيز می‌دانسته‌ و حتی‌ با ادب‌ و شعر فارسی‌ آشنا بوده‌ و از آن‌ تأثير پذيرفته‌ بوده‌ است‌. البته‌ هيچ‌ اثری‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ از او در دست‌ نيست‌ و خفاجی‌ (1/ 172) يكی‌ از رباعيات‌ او را كه‌ كاملاً هم‌ وزن‌ رباعيات‌ خيام‌ است‌ نقل‌ كرده‌ و گفته‌ است‌: مصراع‌ چهارم‌ آن‌ از امثال‌ عجم‌ است‌. از سرگذشت‌ او اين‌ را نيز می‌دانيم‌ كه‌ در 954 ق‌ حج‌ گزارد و هنگام‌ بازگشت‌، چندی‌ در دمشق‌ ماند و انبوهی‌ از علما از محضرش‌ كسب‌ دانش‌ كردند. 
ابن‌حنبلی‌ كاری‌ جز تدريس‌ و تأليف‌ نداشته‌ و از اين‌ رو شمار بسياری‌ از طالبان‌ علم‌ در خدمت‌ او شاگردی‌ كرده‌اند (غزی‌، ابن‌ عماد، همانجاها). از آن‌ ميان‌ علامه‌ احمد بن‌ ملا مشهورتر و به‌ استاد نزديك‌تر بوده‌ است‌. هموست‌ كه‌ چون‌ استاد درگذشت‌ و در گورستان‌ صالحين‌ حلب‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (غزی‌، 3/ 43)، دوبيتی‌ دلنشينی‌ بر قبر او نگاشت‌ (محمد راغب‌، 6/ 64). نيز هموست‌ كه‌ ديوان‌ استاد را جمع‌آوری‌ كرد (GAL, II/ 483). شعر او عموماً مورد پسند نويسندگان‌ نبود. اگرچه‌ خفاجی‌ (1/ 170) به‌ جمله‌ای‌ كوتاه‌ شعر او را ستوده‌، اما سخنان‌ او از قبيل‌ همان‌ عمومياتی‌ است‌ كه‌ معمولاً در حق‌ همه‌ می‌گويند. اشعار كوتاهی‌ كه‌ او نقل‌ كرده‌ و نيز آنچه‌ در شذرات‌ الذهب‌ (ابن‌عماد، 8/ 365-366) و ديگر منابع‌ آمده‌، هيچ‌ يك‌ نشانی‌ از ذوق‌ سرشار و طبع‌ روان‌ ندارند. شايد حق‌ مطلب‌ را غزی‌ (همانجا) ادا كرده‌ باشد كه‌ گويد: «او شعر نيز سروده‌ است‌، اما شعرش‌ نيكو نيست‌ و هر كس‌ اندك‌ ذوقی‌ داشته‌ باشد تكلف‌ آن‌ را درمی‌يابد». با اينهمه‌، تا زمانی‌ كه‌ ديوان‌ خطی‌ او بررسی‌ نشده‌ است‌، دربارۀ شعر او نظر قاطعی‌ نمی‌توان‌ داد. 
وسعت‌ اطلاعات‌ ابن‌ حنبلی‌ موجب‌ شده‌ است‌ كه‌ او در بيشتر علوم‌ رايج‌ در آن‌ روزگار كتابی‌ بنويسد. فهرست‌ گونۀ ذيل‌ از مضامين‌ كتابهای‌ او، اين‌ امر را روشن‌تر می‌سازد (شماره‌های‌ داخل‌ پرانتز، به‌ فهرستی‌ كه‌ از كتابهای‌ او ترتيب‌ داده‌ايم‌، ارجاع‌ دارد): فرائض‌ 24، 46، 57)، فقه‌ و اصول‌ (2، 26، 27، 53، 61)، حديث‌ و رجال‌ (7، 48، 65)، تاريخ‌ و رجال‌ (4، 25)، نسب‌شناسی‌ (1، 45)، عروض‌ (16، 45)، لغت‌شناسی‌ (3، 5، 6، 8)، آيين‌ نگارش‌ (9)، تصوف‌ (11، 43، 51، 52، 58، 59)، صرف‌ و نحو (19، 35، 41، 49، 69) تفسير (13، 50، 62)، هندسه‌ (10، 37)، حساب‌ (22، 32، 40، 52)، طب‌ و داروشناسی‌ (18)، علوم‌ غريبه‌ (16)، رؤيا (54)، منطق‌ (29)، كيميا (60)، تجويد (34)، لغز و چيستان‌ (21، 33، 36)، و نيز شعر (18). خوشبختانه‌ امروز بسياری‌ از كتابهای‌ او به‌ دست‌ رسيده‌ و بعضی‌ نيز انتشار يافته‌ است‌. 

آثـار چاپی‌

1. الآثار الرفيعة فی‌ مآثر بنی‌ ربيعة، به‌ كوشش‌ احمد الربيعی‌ (در دست‌ چاپ‌، نک‍ : صالح‌، 31). مؤلف‌ در آن‌ خواسته‌ است‌ نسبت‌ خود را به‌ قبيلۀ ربيعه‌ برساند. 
2. «انوار الحلك‌ علی‌ شرح‌ المنار لابن‌ ملك‌» در علم‌ اصول‌ كه‌ همراه‌ حاشيه‌های‌ رهاوی‌ و زيرك‌زاده‌ بر شرح‌ المنار در قسطنطنيه‌ (315 ق‌) چاپ‌ شده‌ است‌. 
3. «بحر العوّام‌ فيما اصاب‌ فيه‌ العّوام‌»، كه‌ در مجلة المجمع‌ العلمی‌ العربی‌ (شم‍ 15، دمشق‌، 1356 ق‌/ 1937 م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. پس‌ از آنكه‌ حريری‌ و ابن‌ قتيبه‌ (ه‍ م‌ م‌) خطاهای‌ گفتاری‌ عامۀ مردم‌ را تدوين‌ كردند، گروهی‌ به‌ پاسخ‌گويی‌ برخاستند و بر آن‌ شدند كه‌ آنچه‌ را عاميانه‌ به‌ شمار آمده‌ است‌، به‌ قلمرو زبان‌ فصيح‌ باز گردانند. از جملۀ اين‌ كوششها، يكی‌ كتاب‌ ابن‌ برّی‌ و ديگر كتاب‌ ابن‌منظور و سرانجام‌ كتاب‌ بحرالعوام‌ ابن‌حنبلی‌ است‌. وی‌ در اين‌ كتاب‌ 220 كلمه‌ را كه‌ تا زمان‌ او معمولاً عاميانه‌ به‌ شمار می‌آمده‌ است‌، به‌ لهجه‌های‌ فصيح‌ عرب‌ نسبت‌ داد و در استعمال‌ آنها مانعی‌ نديد. از طريق‌ اين‌ كتاب‌ می‌توان‌ تا حدی‌ به‌ لهجۀ مردم‌ شام‌ در سدۀ 10 ق‌ نيز پی‌ برد (قس‌: تنوخی‌، 94). 
4. دُرّ الحبب‌ فی‌ تاريخ‌ اعيان‌ حلب‌ (دمشق‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌). غزی‌ (1/ 6) كه‌ از اين‌ كتاب‌ در الكواكب‌ خويش‌ استفاده‌ برده‌، به‌ شدت‌ آن‌ را مورد انتقاد قرار داده‌ است‌. گويد در آن‌ غثّ و سمين‌ به‌ هم‌ آميخته‌ و مؤلف‌ از مسير تاريخ‌ منحرف‌ گشته‌ و گاه‌ برای‌ اينكه‌ در همۀ حروف‌ الفبا، شرح‌ حالی‌ بياورد، ناچار شده‌ است‌ به‌ نقاش‌ و تاجر و آوازخوان‌ و تنبورنواز هم‌ بپردازد. ابن‌حنبلی‌ خود به‌ اين‌ امر توجه‌ داشته‌، چنانكه‌ می‌گويد: كاش‌ اصلاً به‌ تأليف‌ در باب‌ تاريخ‌ نپرداخته‌ بود (درالحبب‌، 1(1)/ 9). با اينهمه‌ نظر به‌ علاقۀ شديدی‌ كه‌ به‌ شهر خود، حلب‌ داشت‌، بر آن‌ شد كه‌ تاريخ‌ حلب‌ را كه‌ از زمان‌ موفق‌الدين‌ ابوذر (د 884 ق‌/ 1479 م‌) نانوشته‌ مانده‌ بود، تكميل‌ كند (همان‌، 1/ 13-14). به‌ اين‌ ترتيب‌ كتاب‌ در الحبب‌ گروه‌ فراوانی‌ را از رجال‌ معروف‌ سده‌های‌ 9 و اوايل‌ 10 ق‌ در حلب‌ شامل‌ است‌ و اين‌ برنامه‌ای‌ است‌ كه‌ او خود در آغاز كتاب‌ (1(1)/ 17- 18) تعيين‌ كرده‌ است‌ (دربارۀ كيفيت‌ كتاب‌ نک‍ : فاخوری‌، 1(1)/ 21- 29). 
5. سَهْم‌ الاْلحاظ فی‌ وهم‌ الالفاظ، به‌ كوشش‌ حاتم‌ صالح‌ ضامن‌ در بيروت‌ (1405 ق‌/ 1985 م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. اين‌ كتاب‌ درست‌ برخلاف‌ كتاب‌ بحرالعوام‌ دربارۀ لحن‌ (خطا در اِعراب‌) در زبان‌ عامۀ مردم‌ نگارش‌ يافته‌ و ذيلی‌ بر كتاب‌ درة الغواص‌ حريری‌ است‌ كه‌ خود آن‌ را مورد انتقاد قرار داده‌ بود (سهم‌، 23-24). مصحح‌ همين‌ اثر را همراه‌ اربعة كتب‌ فی‌ التصحيح‌ اللغوی‌ (بيروت‌، 1407 ق‌/ 1987 م‌) مجدداً انتشار داده‌ است‌. 
6. عَقْد الخلاص‌ فی‌ نقد كلام‌ الخواص‌. ابن‌ حنبلی‌ زمانی‌ به‌ استخراج‌ بعضی‌ كلمات‌ مورد نظر خويش‌ از كتاب‌ درة الغواص‌ پرداخت‌ و آن‌ مجموعه‌ را الدرّ الملتقط فی‌ تبيين‌ الغلط ناميد، اما گويا كتاب‌ از ميان‌ رفته‌ بود كه‌ او دوباره‌ به‌ تدوين‌ كتاب‌ عقد الخلاص‌ در همان‌ باب‌ همت‌ گماشت‌. مضمون‌ كتاب‌ آميخته‌ای‌ است‌ از دو كتاب‌ بحرالعوام‌ و سهم‌ الالفاظ، زيرا باب‌ اول‌ آن‌ به‌ ردّ برخی‌ از گفته‌های‌ حريری‌ اختصاص‌ دارد و باب‌ دوم‌ آن‌ به‌ تأييد برخی‌ ديگر. اين‌ كتاب‌ را نهاد حسوبی‌ صالح‌ در پايان‌ كتاب‌ خويش‌ به‌ نام‌ جهود ابن‌ الحنبلی‌ اللغوية انتشار داده‌ است‌ (بيروت‌، 1407 ق‌/ 1987 م‌). 
7. قَفْو الأثر فی‌ صَفْو علوم‌ الأثر. مؤلف‌ در مقدمۀ كتاب‌، تاريخ‌ گونه‌ای‌ از كتب‌ مصطلح‌ حديث‌ می‌نگارد و از رامهرمزی‌ (د 360 ق‌/ 971 م‌) كه‌ سرآغاز سلسلۀ اين‌ مؤلفان‌ است‌ تا ابن‌ حجر كه‌ در زمان‌ او آخرين‌ كس‌ بوده‌ است‌، گروهی‌ را بر می‌شمارد. وی‌ گويد: ابن‌ حجر بر اساس‌ معرفة انواع‌ علم‌ الحديث‌، تأليف‌ ابن‌ الصلاح‌ (مشهور به‌ مقدمۀ ابن‌ الصلاح‌)، كتاب‌ مختصری‌ به‌ نام‌ نخبة الفكر فی‌ مصطلح‌ اهل‌ الاثر تدارك‌ ديد كه‌ در واقع‌ دست‌افزار همۀ طالبان‌ علم‌ شد. بدين‌ جهت‌ چند تن‌ بر آن‌ حاشيه‌ و تفسير نوشتند. ابن‌ حنبلی‌ نخست‌ با توجه‌ به‌ اصل‌ كتاب‌ و حواشی‌ آن‌ جزوه‌ای‌ به‌ نام‌ مَنْح‌ النُغْبة علی‌ شرح‌ النخبة دربارۀ مصطلح‌ حديث‌ تدوين‌ كرد، اما پس‌ از چندی‌ آن‌ را فرونهاد و با استناد بر همان‌ منابع‌ قفو الأثر را نوشت. اين‌ كتاب‌ نخستين‌بار در قاهره‌ (1326 ق‌) به‌ چاپ‌ رسيد، سپس‌ عبدالفتاح‌ ابوغده‌ آن‌ را به‌ صورت‌ شايسته‌ای‌ تجديد چاپ‌ كرد (بيروت‌، 1408 ق‌). 
8. «نورالانسان‌ فی‌ اشتقاق‌ لفظ الانسان‌»، كه‌ دربارۀ اشتقاق‌ كلمۀ انسان‌ و بررسی‌ مذاهب‌ بصری‌ و كوفی‌ دربارۀ ريشۀ آن‌ است‌، به‌ كوشش‌ رشيد العبيدی‌ در مجلة الاستاذ (شم‍ 3، بغداد، 1980 م‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 

آثار خطی‌

نسخ‌ اين‌ كتابها همه‌ را بروكلمان (GAL, II/ 483; GAL, S, II/ 465-496) آورده‌ و ما از تكرار آن‌ خودداری‌ می‌كنيم‌، اما هرگاه‌ نسخه‌ای‌ يافته‌ايم‌ كه‌ وی‌ ياد نكرده‌ است‌، به‌ منبع‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ايم‌؛ 9. تحفة الفاضل‌ فی‌ صناعة الفاضل‌، يا تحفة الافاضل‌؛ 10. تذكرة من‌ نسی‌ بالوسط الهندسی‌؛ 11. تروية الظّامی‌ فی‌ تبرئة الجامی‌؛ 12. جواری‌ المنشآت‌ فی‌ الجواری‌ المنشآت‌؛ 13. حاشية علی‌ انوار التنزيل‌ (تفسير بيضاوی‌)، بخشی‌ از يك‌ نسخه‌ در بغداد به‌ خط مؤلف‌ (نک‍ : طلس‌، 238)، يكی‌ در دمشق‌ (ظاهريه‌، علوم‌ القرآن‌، 221) و ديگری‌ در بلغارستان‌ (درويش‌، 1/ 89)؛ 14. حدائق‌ احداق‌ الازهار و مصابيح‌ انوار الانوار؛ 15. الحدائق‌ الانسية فی‌ كشف‌ الحقائق‌ الاندلسية فی‌ العروض‌؛ 16. الحياض‌ المترعة فی‌ وفق‌ الاربعين‌ فی‌ الاربعة، در علوم‌ غربيه‌، از اين‌ كتاب‌ ظاهراً تنها يك‌ نسخه‌ و آن‌ هم‌ در قم‌ موجود است‌ (نک‍ : مرعشی‌، 6/ 342)؛ 17. الدرر الساطعة فی‌ الادوية القاطعة، در پزشكی‌ و گياه‌شناسی‌، اين‌ كتاب‌ در واقع‌ همان‌ بره‌ الساعۀ رازی‌ و كامل‌ الصناعة علی‌ مجوسی‌ است‌ كه‌ وی‌ به‌ صورت‌ ارجوزة تنظيم‌ كرده‌ است‌ و نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ ظاهريه‌ (ظاهريه‌، الطب‌ و الصيدلة، 2/ 23) با نام‌ ارجوزة الدرر الساطعة موجود است‌؛ 18. ديوان‌ شعر؛ 19. ربط الشوارد فی‌ حل‌ الشواهد، در نحو؛ 20. رسالة فی‌ الاحاجی‌ و الالغاز؛ 21. رسالة تشتمل‌ علی‌ جملة مايهواء السامع‌ لقصد تشنيف‌ المسامع‌؛ 22. رفع‌ الحجاب‌ عن‌ قواعد الحساب‌، كه‌ شرح‌ نزهة الحُسّاب‌ ابن‌ هائم‌ است‌؛ 23. الروائح‌ العودية فی‌ المدائح‌ السعودية؛ 24. روضة الافراح‌ علی‌ السراجية، در فرايض‌ كه‌ گاه‌ روضة الارواح‌ خوانده‌ شد؛ 25. الزُّبَد و الضَّرَب‌ فی‌ تاريخ‌ حلب‌، مختصر و ذيل‌ تاريخ‌ ابن‌ العديم‌ كه‌ تا 951 ق‌ پيش‌ آمده‌ است‌؛ 26؛ سرح‌ اللب‌ علی‌ شرح‌ اللب‌ قاضی‌ انصاری‌، كتابخانۀ اوقاف‌ موصل‌ (عبدالرزاق‌ احمد، 7/ 207؛ نيز نک‍ : طلس‌، شم‍ 1415)؛ 27. سرح‌ المقلتين‌ فی‌ مسح‌ القلتين‌ (سيد، 1/ 460) يا شرح‌ المقلتين‌... عنوان‌ اين‌ كتاب‌ در درالحبب‌ (2(1)/ 177؛ نک‍ : صالح‌، 41-42) سرح‌ المقلتين‌ فی‌ حكم‌ القلتين‌ است‌؛ 28. سوابغ‌ النوابغ‌ كه‌ شرح‌ نوابغ‌ الكلم‌ زمخشری‌ است‌. اين‌ كتاب‌ را سعيد بن‌ محمد خادمی‌ شرح‌ كرده‌ است‌ (صالح‌، 42). علاوه‌ بر نسخه‌هايی‌ كه‌ بروكلمان‌ (GAL) آورده‌، نسخه‌ای‌ نيز در مدينه‌ (كحاله‌، 105) موجود است‌؛ 29. شرح‌ ايساغوجی‌ فی‌ المنطق‌ (دوسلان‌، 732)؛ 30. شرح‌ منازل‌ السائرين‌ خواجه‌ عبدالله‌ انصاری‌ (نک‍ : GAL,I/ 558)؛ 31. شقائق‌ الاكم‌ بدقائق‌ الحكم‌؛ 32. عدة الحاسب‌ و عمدة المحاسب‌، اين‌ كتاب‌ شرحی‌ است‌ بر نزهة الحسّاب‌ ابن‌ هائم‌ و از اين‌ جهت‌ به‌ كتاب‌ رفع‌ الحجاب‌ او شباهت‌ دارد، اما نمی‌دانيم‌ آيا همان‌ كتاب‌ است‌ يا نه‌ (نک‍ : آلوارت‌، شم‍ 5961؛ ظاهريه‌، رياضيات‌، 27- 28؛ سيد، 2/ 123)؛ 33. غمز العين‌ الی‌ كنز العين‌، كه‌ گاه‌ با عنوان‌ قرالعين‌ الی‌ كنز العين‌ آمده‌ و شرحی‌ است‌ بر شعر «كنز من‌ حاجی» خود او (خالدوف‌، شم‍ 8740؛ ظاهريه‌، قسم‌ الادب‌، 397)؛ 34. الفوائد السرية فی‌ شرح‌ المقدمة الجزرية، در علم‌ تجويد كه‌ به‌ نام‌ الفوائد السمية فی‌ علم‌ التجويد نيز آمـده‌ اسـت‌ (GAL, S, II/ 276؛ نک‍ : خالدوف‌، شم‍ 262)؛ 35. كُحل‌ العيون‌ النُجْل‌ فی‌ حل‌ مسألة الكحل‌، اين‌ كتابِ نحوی‌ را برخی‌ حل‌ عيون‌ الفحل‌ خوانده‌اند (نک‍ : صالح‌، 37)؛ 36. شعر كنز من‌ حاجی‌ و عمّی‌ فی‌ الاحاجی‌ و المعمّی‌ (علاوه‌ بر بروكلمان‌، نک‍ : خالدوف‌، شم‍ 8739)؛ 37. مخائل‌ الملاحة فی‌ مسائل‌ الفلاحة؛ 38. مخمس‌ قصيدة عبدالكريم‌‌زاده‌ (دوسلان‌، شم‍ (12)4187)؛ 39. مرتع‌ الظبا و مربع‌ ذوی‌ الصبا؛ 40. مصابيح‌ ارباب‌ الرئاسة و مفاتيح‌ ابواب‌ الكياسة، اما به‌ نظر تونكی‌ (4/ 488) اين‌ كتاب‌ تأليف‌ پدر اوست‌؛ 41. مغنی‌ الحبيب‌ عن‌ مغنی‌ اللبيب‌، توپكاپی‌ (TS, IV/ 119)؛ 42. المنثور العودی‌ علی‌ المنظوم‌ السعودی‌، اين‌ كتاب‌ شرح‌ ميميۀ مولی‌ ابوالسعود عمادی‌ است‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در جامع‌ زيتونة تونس‌ (منصور، 119) موجود است‌؛ 43. نجوم‌ المريد و رجوم‌ المَريد (نک‍ : خالدوف‌، شم‍ 2513). 

آثار غيرموجود

44. إحكام‌ الاشعار باحكام‌ الاشعار (حاجی‌ خليفه‌، 1/ 18)، 45. إخبار المستفيد بأخبار خالدبن‌ الوليد (بغدادی‌، ايضاح‌، 1/ 46)، 46. اعانة العارض‌ فی‌ تصحيح‌ واقعات‌ الفرائض‌ (بغدادی‌، هديه‌، همانجا)، 47. انموذج‌ العلوم‌ لذوی‌ البصائر و الفهوم‌ (محمد راغب‌، 6/ 65)، 48. تأهيل‌ من‌ خطب‌ فی‌ ترتيب‌ الصحابة فی‌ الخطب‌ (همو، 6/ 67)، 49. التعريف‌ علی‌ تغليط التطريف‌ (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1139)، 50. تعليقة علی‌ تفسير بيضاوی‌ (محمد راغب‌، 6/ 65)، 51. تلميظ الشهد لأهل‌ الحل‌ و العقد (همانجا)؛ 52. جنيات‌ الحُسّاب‌ فی‌ علم‌ الحساب‌ (نک‍ : صالح‌، 36، به‌ نقل‌ از نورالانسان‌، 144)، 53. حاشية علی‌ شرح‌ الوقاية لصدر الشريعة (شورا، 9(2)/ 655)، 54. حور الخيام‌ و عذراء ذوی‌ الهيام‌ فی‌ رؤية خيرالانام‌ فی‌ اليقظة و المنام‌ (محمد راغب‌، 6/ 66)، 55. ذخيرة الممات‌ فی‌ القول‌ بتلقين‌ من‌ مات‌ (همانجا)، 56. رسالة فی‌ عشرين‌ بحثاً فی‌ عشرين‌ علماً (محمد راغب‌، 6/ 67)، 57. زبالة السراج‌ علی‌ رسالة السراج‌ (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1248)، 58. الشراب‌ النيلی‌ فی‌ ولاية الجيلی‌ (محمد راغب‌، همانجا)، 59. شرح‌ حكم‌ ابن‌ عطاءالله‌ الاسكندری‌ (همانجا)، 60. شرح‌ نزهة النظار فی‌ صناعة الغبار (بغدادی‌، ايضاح‌، 2/ 643)، 61. ظل‌ العريش‌ فی‌ منع‌ حل‌ البنج‌ و الحشيش‌ (محمد راغب‌، همانجا)، 62. العرف‌ الوردی‌ فی‌ نصرة الشيخ‌ الهندی‌ (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1132)، 63. الفتح‌ الجلی‌ علی‌ شرح‌ المصباح‌ لسيدی‌ علی‌ (بغدادی‌، هديه‌، همانجا)، 64. فتح‌ العين‌ عن‌ الاسم‌ غير أوعين‌ (محمد راغب‌، 6/ 65)، 65. فرع‌ الاثيث‌ فی‌ الحديث‌ (همو، 6/ 66)، 66. القول‌ القاسم‌ للقاسمی‌ قاسم‌ (همو، 6/ 67)، 67. الكنز المظهر فی‌ استخراج‌ المضمر (ابن‌عماد، 8/ 365؛ محمد راغب‌، 6/ 66)، 68. لب‌ القاصدين‌ (صالح‌، 45)، 69. مستوجبة التشريف‌ بتوضيح‌ شرح‌ التصريف‌ (محمد راغب‌، همانجا)، 70. مصباح‌ الدجی‌ فی‌ حرف‌ الرجا (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1705)، 71. مطلوب‌ الخانی‌ فی‌ السفر السليمانی‌ (محمد راغب‌، همانجا)، 72. موارد الصفا و موائد الشفا (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1054)، 73. وسيلة المظلوم‌ الی‌ تحصيل‌ العلوم‌ (همو، 2/ 2010). 

مآخذ

ابن‌ حنبلی‌، محمد بن ابراهیم، سهم‌ الالحاظ فی‌ وهم‌ الالفاظ، به‌ كوشش‌ حاتم‌ صالح‌ ضامن‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ همو، قفو الاثر فی‌ صفو علوم‌ الاثر، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ ابوغدة، بيروت‌، 1408 ق‌؛ همو، «بحر العوام‌ فيما اصاب‌ فيه‌ العوام‌»، به‌ كوشش‌ عزالدين‌ تنوخی‌، مجلة المجمع‌ العلمی‌ العربی‌، شم‍ 15، دمشق‌، 1356 ق‌/ 1937 م‌؛ همو درالحبب‌، به‌ كوشش‌ محمود احمد فاخوری‌ و يحيی‌ زكريا عبارة، دمشق‌، 1972 م‌؛ همو، «عقد الخلاص‌ فی‌ نقد كلام‌ الخواص‌»، همراه‌ جهود ابن‌ الحنبلی‌ اللغوية (نک‍ : صالح‌ در همين‌ مآخذ)؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351 ق‌؛ بغدادی‌، ايضاح‌؛ همو، هديه؛ تنوخی‌، عزالديـن‌ (نک‍ : ابن‌ حنبلی‌، «بحرالعلوم‌ ... » در همين‌ مآخذ)؛ تونكی‌، محمدحسن‌، معجم‌ المصنفين‌، بيروت‌، 1344 ق‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ خفاجی‌، احمد بن محمد، ريحانة الالباء، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد الحلو، قاهره‌، 1386 ق‌/ 1967 م‌؛ درويش‌، عدنان‌، فهرس‌ مخطوطات‌ العربية... البلغارية، دمشق‌، 1969 م‌؛ سيد، خطی‌؛ شورا، خطی‌؛ صالح‌، نهاد حسوبی‌، جهود ابن‌ الحنبلی‌ اللغويّة، بيروت‌، 1407 ق‌/ 1987 م‌؛ ضامن‌، حاتم‌ صالح‌، مقدمه‌ بر سهم‌ (نک‍ : ابن‌ حنبلی‌ در همين‌ مآخذ)؛ طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ كتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372 ق‌/ 1953 م‌؛ ظاهريه‌، خطی‌ (رياضيات‌، الطب‌ و الصيدلة، علوم‌ القرآن‌، قسم‌ الادب‌)؛ عبدالرزاق‌ احمد، سالم‌، فهرس‌ مخطوطات‌ مكتبة الاوقاف‌ العامة فی‌ الموصل‌، دارالكتب‌ للطباعة و النشر، 1398 ق‌/ 1978 م‌؛ غزی‌، محمد بن محمد، الكواكب‌ السائرة، به‌ كوشش‌ جبرائيل‌ سليمان‌ جبور، بيروت‌، 1945- 1958 م‌؛ فاخوری‌، محمود احمد و يحيی‌ زكريا عبارة، مقدمه‌ بر درالحبب‌ (نک‍ : ابن‌حنبلی‌ در همين‌ مآخذ)؛ كحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدينة المنورة، دمشق‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛ محمد راغب‌، محمود هاشم‌، اعلام‌ النبلاء، حلب‌، 1344 ق‌/ 1926 م‌؛ مرعشی‌، خطی‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، 1388 ق‌/ 1969 م‌؛ نيز: 

Ahlwardt; De Slane, M., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; GAL; GAL, S; Khalidov, A. B., Arabskie Rukopisi Instituta Vostokovedeniya, Moscow, 1986; TS. 
آذرتاش‌ آذرنوش‌