ابن حماد یا ابن حمادو

اِبْنِ حَمّاد، يا ابن‌ حَمّادو، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ علی‌ بن‌ حَمّاد بن‌ عيسی‌ بن‌ ابی‌ بكر صنهاجی‌، شاعر، فقيه‌، محدث‌، مورخ‌ و قاضی‌ بربر (د 628 ق‌/ 1231 م‌). وی‌ منسوب‌ به‌ قبيلۀ بنی‌ حمّاد، از طوايف‌ بربر و اهل‌ روستای‌ حمزه‌ نزديك‌ قلعۀ حماد بود (صفدی‌، 4/ 157؛ غبرينی‌، 218). او در قلعۀ حماد كه‌ از مراكز علم‌ محسوب‌ می‌شد به‌ تحصيل‌ دانش‌ پرداخت‌، و پس‌ از چندی‌ به‌ بجايه‌ رفت‌ و نزد شيخ‌ ابومدين‌ به‌ فراگيری‌ دانشهای‌ متداول‌ مشغول‌ گرديد. ابن‌ حماد در كتاب‌ برنامج‌ خود اشاره‌ كرده‌ كه‌ نزد ابومدين‌ كتاب‌ المقصد الاسنی‌ فی‌ شرح‌ اسماء الله‌ الحسنی‌ را از آغاز تا انجام‌ خوانده‌ است‌ (غبرينی‌، همانجا). وی‌ آهنگ‌ آن‌ داشت‌ كه‌ مجالسِ درس‌ استاد را به‌ صورت‌ كتابی‌ تدوين‌ كند، اما ابومدين‌ او را از اين‌ امر بازداشت‌ (همانجا). غبرينی‌ سال‌ اين‌ واقعه‌ را 531 ق‌ دانسته‌ است‌، اما همو وفات‌ ابن‌حماد را در 628 ق‌ ضبط كرده‌ است‌ (ص‌ 220). از اين‌ رو مطلب‌ چندان‌ موجه‌ نمی‌نمايد و ناگزير تاريخ‌ يكی‌ از اين‌ دو حادثه‌ اشتباه‌ است‌. وگرنه‌ عمر او را بايستی‌ بيش‌ از صد سال‌ بدانيم‌. 
ابن‌ حمّاد آنگاه‌ كتاب‌ موطّأ را نزد قاضی‌ ابومحمد عبدالحق‌ ازدی‌ اشبيلی‌ فرا گرفت‌ و از او روايت‌ كرد. استادان‌ ديگرش‌ قاضی‌ ابوعلی‌ مسيلی‌، قاضی‌ ميمون‌ بن‌ جباره‌، ابوالعباس‌ بن‌ مبشر و كسان‌ ديگر بودند كه‌ در قلعه‌ و الجزاير و تلمسان‌ و ديگر شهرهای‌ مغرب‌ نزد آنان‌ دانش‌ اندوخت‌؛ به‌ گونه‌ای‌ كه‌ در علوم‌ قرآنی‌، حديث‌، اصول‌ و نحو زبر دست‌ شد و شهرت‌ فراوان‌ يافت‌. او شاگردان‌ بسياری‌ را علم‌ آموخت‌ و تربيت‌ كرد كه‌ از جملۀ آنان‌ قاضی‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عبدالحق‌ تلمسانی‌ و گروه‌ ديگری‌ از دانشمندان‌ بودند. غبرينی‌ گفته‌ كه‌ ابن‌ حمّاد در كتاب‌ برنامج‌ خود به‌ نام‌ اساتيد و شاگردان‌ و كتابهايی‌ كه‌ خوانده‌ بود (افزون‌ بر 222 كتاب‌) اشاره‌ كرده‌ است‌ (صص‌ 218- 219). 
از جمله‌ مشاغلی‌ كه‌ ابن‌ حماد متصدی‌ آنها شد امر قضا بود. نخست‌، اين‌ سمت‌ را در جزيرة الخضرا (در اندلس‌) به‌ دست‌ گرفت‌. پس‌ از مدتی‌ آن‌ را رها كرد و در 613 ق‌/ 1216 م‌ قاضی‌ شهر سلا شد (ابن‌ ابار، 2/ 628؛ غبرينی‌، 219). ابن‌حماد سرانجام‌ در 628 ق‌/ 1231 م‌ در حالی‌ كه‌ بيش‌ از 80 سال‌ داشت‌ درگذشت‌ (ابن‌ ابار، همانجا؛ غبرينی‌، 220؛ صفدی‌، 4/ 157). اما ابن‌ زيتون‌ وفات‌ او را در دهۀ 40 سدۀ هفتم‌ دانسته‌ است‌ (غبرينی‌، همانجا). 

آثار

1. الاعلام‌ بفوائد الاحكام‌؛ 2. شرح‌ مقصورة ابن‌ دريد؛ 3. النبذ المحتاجة فی‌ اخبار صنهاجة بافريقية و بجاية (ابن‌ ابار، غبرينی‌، همانجاها). از كتاب‌ اخير كه‌ در تاريخ‌ فاطميان‌ و اثری‌ ارزشمند بوده‌ نسخه‌ای‌ بر جای‌ نيست‌، اما ابن‌ خلدون‌ در تأليف‌ العبر از آن‌ بهره‌ برده‌ و به‌ويژه‌ در بخش‌ بنی‌ خزرون‌ از آن‌ استفاده‌ كرده‌ است‌ (مقدمه‌، 262؛ العبر، 1(2)/ 470، 7(1)/ 88)؛ 4. اخبار ملوك‌ بنی‌ عبيد و سيرتهم، ابن‌ حماد اين‌ تأليف‌ مختصر را در 617 ق‌/ 1220 م‌ به‌ پايان‌ برده‌ است‌. از اين‌ كتاب‌ دو نسخۀ خطی‌ موجود است‌: يكی‌ در كتابخانۀ ملی‌ پاريس (GAL, S, I/ 339, 555؛ دوسلان‌، 733-734) و ديگری‌ در كتابخانه‌ای‌ در الجزيره‌. نخستين‌ بار ترجمۀ قسمتی‌ از اين‌ كتاب‌ توسط شرلونو در «مجلۀ آسيايی‌» به‌ چاپ‌ رسيد. آنگاه‌ متن‌ و ترجمۀ كامل‌ آن‌ توسط فون‌ درهيدن‌ در 1927 م‌ از سوی‌ دانشكدۀ ادبيات‌ الجزاير در پاريس‌ چاپ‌ شد (GAL, S، همانجا؛ دانشنامه‌). ابن‌ حماد شعر نيز می‌سرود. نمونۀ اشعارش‌ را صفدی‌ (4/ 157- 158). به‌ نقل‌ از ابن‌ ابار و ديگران‌ ياد كرده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد بن عبدالله، التكملة الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ العطار حسينی‌، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ ابن‌ خلدون‌، العبر؛ همو، مقدمه‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربی‌؛ دانشنامه‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌، س‌. ددرينگ‌، بيروت‌، 1394 ق‌/ 1974 م‌؛ غبرينی‌، احمد بن احمد، عنوان‌ الدراية، به‌ كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1969 م‌؛ نيز: 

De Slane, M., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; GAL, S. 
سیدعلی‌ آل‌داوود