ابن حماد، ابوحیان

اِبْنِ حَمّاد، ابوحيّان‌ اسماعيل‌ بن‌ حمّاد بن‌ ابو حنيفۀ كوفی‌، قاضی‌ و فقيه‌ حنفی‌ (د ۲۱۲ ق‌/ ۸۲۷ م‌). نيای‌ بزرگ‌ او اهل‌ كابل‌ بود و برخی‌ او را منسوب‌ به‌ بابل‌ يا انبار يا نسا يا ترمذ دانسته‌اند (ابن‌ نديم‌، ۲۵۵؛ ابن‌ خلكان‌، ۵/ ۴۰۵). از اسماعيل‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌: من‌ اسماعيل‌ بن‌ حمّاد ابن‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌ بن‌ نعمان‌ بن‌ مرزبان‌، از آزادگان‌ فارس‌ هستم‌ و خداوند هرگز ما را به‌ بردگی‌ نيفكنده‌ است‌. اسماعيل‌، فقه‌ را بر مذهب‌ جدّش‌ ابوحنيفه‌ از پدرش‌ حماد و حسن‌ بن‌ زياد فرا گرفت‌. ولی‌ جدش‌ را درك‌ نكرد (عباس‌، ۷/ ۳۴۹) و نيز از مالك‌ بن‌ مِغْوَل‌ و محمد بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ ابی‌ ذئب‌ و ابوشهاب‌ حنّاط حديث‌ شنيد (خطيب‌، ۶/ ۲۴۳). ابن‌حماد در ۱۹۴ ق‌ قاضی‌ رصافه‌ بوده‌ (همانجا) و پس‌ از قاسم‌ بن‌ معن‌ قاضی‌ كوفه‌ شد (صيمری‌، ۱۴۵) و پس‌ از محمد بن‌ عبدالله‌ انصاری‌ از جانب‌ محمد امين‌ به‌ قضاوت‌ جانب‌ شرقی‌ بغداد رسيد و مدتی‌ بعد كنار رفت‌ (خطيب‌، ۶/ ۲۴۳-۲۴۴). در ۲۰۸ ق‌ محمد بن‌ سماعه‌ ــ قاضی‌ جانب‌ غربی‌ بغداد (ابن‌نديم‌، ۲۰۵) ــ از قضاوت‌ استعفا كرد و مأمون‌ پس‌ از پذيرفتن‌ استعفای‌ او اسماعيل‌ بن‌ حماد را به‌ جای‌ او تعيين‌ كرد (طبری‌، ۸/ ۵۹۷). همچنين‌ هنگامی‌ كه‌ مأمون‌ يحيی‌ بن‌ اكثم‌ را از قضای‌ بصره‌ معزول‌ كرد، ابن‌ حماد به‌ جای‌ او تعيين‌ شد و در ۲۱۰ ق‌ به‌ بصره‌ آمد (وكيع‌، ۱۶۷). ابن‌ حمّاد پس‌ از سالی‌ از قضای‌ بصره‌ بركنار و عيسی‌ بن‌ ابان‌ به‌ جای‌ او منصوب‌ شد (خطيب‌، ۶/ ۲۴۴)، اما صيمری‌ می‌نويسد كه‌ او در آن‌ مقام‌ بود تا به‌ بيماری‌ فالج‌ مبتلا گرديد (ص‌ ۱۴۳). ابن‌ ابی‌ الوفا (ص‌ ۱۴۸) از قضاوت‌ او در رقّه‌ نيز ياد كرده‌ است‌. وكيع‌ (۲/ ۱۶۷- ۱۶۹) و صيمری‌ (صص‌ ۱۴۳-۱۴۵) از ابن‌حماد و قضات‌ او نكته‌های‌ متعدد و جالبی‌ نقل‌ كرده‌اند و اولی‌، او را سلفی‌ مذهب‌ خوانده‌ است‌. از محمد بن‌ عبدالله‌ انصاری‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ از روزگار عمر بن‌ خطاب‌ تا دوران‌ او قاضيی‌ داناتر از ابن‌ حماد نيامده‌ و او در امر قضا از حسن‌ بصری‌ نيز برتر بوده‌ است‌ (خطيب‌، ۶/ ۲۴۴؛ ذهبی‌، ميزان، ۱/ ۲۲۶). ابن‌عدی‌ جرجانی‌ (۱/ ۳۰۸) ابن‌حماد و پدر و جدش‌ را درشمار ضعفا آورده‌ است‌. ابن‌جوزی‌ (۱/ ۱۱۰) و ذهبی‌ (المغنی‌، ۱/ ۸۰؛ ميزان‌، ۱/ ۲۲۶) نيز همين‌ قول‌ را نقل‌ كرده‌اند. 
از ابن‌ حمّاد، غسان‌ بن‌ مفضل‌ غلابی‌، عمر بن‌ ابراهيم‌ ثقفی‌ (يا نسفی‌: ابن‌ ابی‌ الوفا، ۴۸)، سهل‌ بن‌ عثمان‌ عسكری‌، عبدالمؤمن‌ علی‌ رازی‌ (خطيب‌، ۶/ ۲۴۳)، زعفرانی‌ و عمر بن‌ عبدالله‌ اودی‌ روايت‌ كرده‌اند (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، ۱(۱)/ ۱۶۵) و ابوسعيد بردعی‌ از او فقه‌ آموخت‌ (ابن‌ ابی‌ الوفاء، ۱۴۸). از سعيد بن‌ سلم‌ باهلی‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ حماد در دارالمأمون‌ گفت‌ كه‌: قرآن‌ مخلوق‌ است‌ و اين‌ دين‌ من‌ و پدر و جدّ من‌ است‌ (ابن‌ عدی‌، ۱/ ۳۰۸). از سبط ابن‌ جوزی‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ حماد اين‌ سخن‌ را از روی‌ تقيّه‌ در برابر مأمون‌ گفته‌ است‌ (صفدی‌، ۹/ ۱۱۱). وی‌ به‌ زهد و عبادت‌ و عدل‌ در احكام‌ مشهور بود (ذهبی‌، العبر، ۱/ ۲۸۴). 
از آثار او الجامع‌ فی‌ الفقه‌، الردّ علی‌ القدرية، رساله‌ای‌ به‌ بستی‌ و كتاب‌ الارجاء را نام‌ برده‌اند (ابن‌ ابی‌ الوفا، ۱۴۸). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، محمد بن ادریس، الجرح‌ و التعديل‌، بيروت‌، ۱۳۷۱ ق‌/ ۱۹۵۲ م‌؛ ابن‌ ابی‌ الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن‌، ۱۳۳۲ ق‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن‌، كتاب‌ الضعفاء و المتروكين‌، به‌ كوشش‌ ابوالفداء عبدالله‌ قاضی‌، بيروت‌، ۱۴۰۶ ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ عدی‌ جرجانی‌، عبدالله‌، الكامل‌ فی‌ ضعفاء الرجال‌، بيروت‌، ۱۴۰۴ ق‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ خطيب‌ بغدادی‌، احمد بن علی، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونی ‌زغلول‌،بيروت‌،۱۴۰۵ ق‌/ ۱۹۸۵ م‌؛ همو، المغنی‌ فی‌ الضعفاء، به‌ كوشش‌ نورالدين‌ عتر، حلب‌، ۱۳۹۱ ق‌/ ۱۹۷۱ م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد البجاوی‌، بيروت‌، ۱۳۸۲ ق‌/ ۱۹۶۲ م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ فان‌ اس‌، بيروت‌، ۱۳۹۳ ق‌/ ۱۹۷۳ م‌؛ صيمری‌، حسين‌ بن علی، اخبار ابی‌ حنيفة و اصحابه‌، بيروت‌، ۱۴۰۵ ق‌/ ۱۹۸۵ م‌؛ طبری‌، محمد بن جریر، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ ابوالفضل‌ ابراهيم‌، بيروت‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸ م‌؛ عباس‌، احسان‌، تعليقات‌ بر وفيات‌ (نک‍ : ابن‌ خلكان‌ در همين‌ مآخذ)؛ وكيع‌، محمد بن خلف، اخبار القضاة، بيروت‌، عالم‌ الكتب‌. 

محمد آصف‌ فكرت‌