ابن حماد، ابوحیان

اِبْنِ حَمّاد، ابوحيّان‌ اسماعيل‌ بن‌ حمّاد بن‌ ابو حنيفۀ كوفی‌، قاضی‌ و فقيه‌ حنفی‌ (د 212 ق‌/ 827 م‌). نيای‌ بزرگ‌ او اهل‌ كابل‌ بود و برخی‌ او را منسوب‌ به‌ بابل‌ يا انبار يا نسا يا ترمذ دانسته‌اند (ابن‌ نديم‌، 255؛ ابن‌ خلكان‌، 5/ 405). از اسماعيل‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌: من‌ اسماعيل‌ بن‌ حمّاد ابن‌ نعمان‌ بن‌ ثابت‌ بن‌ نعمان‌ بن‌ مرزبان‌، از آزادگان‌ فارس‌ هستم‌ و خداوند هرگز ما را به‌ بردگی‌ نيفكنده‌ است‌. اسماعيل‌، فقه‌ را بر مذهب‌ جدّش‌ ابوحنيفه‌ از پدرش‌ حماد و حسن‌ بن‌ زياد فرا گرفت‌. ولی‌ جدش‌ را درك‌ نكرد (عباس‌، 7/ 349) و نيز از مالك‌ بن‌ مِغْوَل‌ و محمد بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ ابی‌ ذئب‌ و ابوشهاب‌ حنّاط حديث‌ شنيد (خطيب‌، 6/ 243). ابن‌حماد در 194 ق‌ قاضی‌ رصافه‌ بوده‌ (همانجا) و پس‌ از قاسم‌ بن‌ معن‌ قاضی‌ كوفه‌ شد (صيمری‌، 145) و پس‌ از محمد بن‌ عبدالله‌ انصاری‌ از جانب‌ محمد امين‌ به‌ قضاوت‌ جانب‌ شرقی‌ بغداد رسيد و مدتی‌ بعد كنار رفت‌ (خطيب‌، 6/ 243-244). در 208 ق‌ محمد بن‌ سماعه‌ ــ قاضی‌ جانب‌ غربی‌ بغداد (ابن‌نديم‌، 205) ــ از قضاوت‌ استعفا كرد و مأمون‌ پس‌ از پذيرفتن‌ استعفای‌ او اسماعيل‌ بن‌ حماد را به‌ جای‌ او تعيين‌ كرد (طبری‌، 8/ 597). همچنين‌ هنگامی‌ كه‌ مأمون‌ يحيی‌ بن‌ اكثم‌ را از قضای‌ بصره‌ معزول‌ كرد، ابن‌ حماد به‌ جای‌ او تعيين‌ شد و در 210 ق‌ به‌ بصره‌ آمد (وكيع‌، 167). ابن‌ حمّاد پس‌ از سالی‌ از قضای‌ بصره‌ بركنار و عيسی‌ بن‌ ابان‌ به‌ جای‌ او منصوب‌ شد (خطيب‌، 6/ 244)، اما صيمری‌ می‌نويسد كه‌ او در آن‌ مقام‌ بود تا به‌ بيماری‌ فالج‌ مبتلا گرديد (ص‌ 143). ابن‌ ابی‌ الوفا (ص‌ 148) از قضاوت‌ او در رقّه‌ نيز ياد كرده‌ است‌. وكيع‌ (2/ 167- 169) و صيمری‌ (صص‌ 143-145) از ابن‌حماد و قضات‌ او نكته‌های‌ متعدد و جالبی‌ نقل‌ كرده‌اند و اولی‌، او را سلفی‌ مذهب‌ خوانده‌ است‌. از محمد بن‌ عبدالله‌ انصاری‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ از روزگار عمر بن‌ خطاب‌ تا دوران‌ او قاضيی‌ داناتر از ابن‌ حماد نيامده‌ و او در امر قضا از حسن‌ بصری‌ نيز برتر بوده‌ است‌ (خطيب‌، 6/ 244؛ ذهبی‌، ميزان، 1/ 226). ابن‌عدی‌ جرجانی‌ (1/ 308) ابن‌حماد و پدر و جدش‌ را درشمار ضعفا آورده‌ است‌. ابن‌جوزی‌ (1/ 110) و ذهبی‌ (المغنی‌، 1/ 80؛ ميزان‌، 1/ 226) نيز همين‌ قول‌ را نقل‌ كرده‌اند. 
از ابن‌ حمّاد، غسان‌ بن‌ مفضل‌ غلابی‌، عمر بن‌ ابراهيم‌ ثقفی‌ (يا نسفی‌: ابن‌ ابی‌ الوفا، 48)، سهل‌ بن‌ عثمان‌ عسكری‌، عبدالمؤمن‌ علی‌ رازی‌ (خطيب‌، 6/ 243)، زعفرانی‌ و عمر بن‌ عبدالله‌ اودی‌ روايت‌ كرده‌اند (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 1(1)/ 165) و ابوسعيد بردعی‌ از او فقه‌ آموخت‌ (ابن‌ ابی‌ الوفاء، 148). از سعيد بن‌ سلم‌ باهلی‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ حماد در دارالمأمون‌ گفت‌ كه‌: قرآن‌ مخلوق‌ است‌ و اين‌ دين‌ من‌ و پدر و جدّ من‌ است‌ (ابن‌ عدی‌، 1/ 308). از سبط ابن‌ جوزی‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ حماد اين‌ سخن‌ را از روی‌ تقيّه‌ در برابر مأمون‌ گفته‌ است‌ (صفدی‌، 9/ 111). وی‌ به‌ زهد و عبادت‌ و عدل‌ در احكام‌ مشهور بود (ذهبی‌، العبر، 1/ 284). 
از آثار او الجامع‌ فی‌ الفقه‌، الردّ علی‌ القدرية، رساله‌ای‌ به‌ بستی‌ و كتاب‌ الارجاء را نام‌ برده‌اند (ابن‌ ابی‌ الوفا، 148). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، محمد بن ادریس، الجرح‌ و التعديل‌، بيروت‌، 1371 ق‌/ 1952 م‌؛ ابن‌ ابی‌ الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن‌، 1332 ق‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن‌، كتاب‌ الضعفاء و المتروكين‌، به‌ كوشش‌ ابوالفداء عبدالله‌ قاضی‌، بيروت‌، 1406 ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ عدی‌ جرجانی‌، عبدالله‌، الكامل‌ فی‌ ضعفاء الرجال‌، بيروت‌، 1404 ق‌؛ ابن‌ نديم‌، الفهرست‌؛ خطيب‌ بغدادی‌، احمد بن علی، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349 ق‌/ 1930 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونی ‌زغلول‌،بيروت‌،1405 ق‌/ 1985 م‌؛ همو، المغنی‌ فی‌ الضعفاء، به‌ كوشش‌ نورالدين‌ عتر، حلب‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد البجاوی‌، بيروت‌، 1382 ق‌/ 1962 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ فان‌ اس‌، بيروت‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛ صيمری‌، حسين‌ بن علی، اخبار ابی‌ حنيفة و اصحابه‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ طبری‌، محمد بن جریر، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ ابوالفضل‌ ابراهيم‌، بيروت‌، 1960- 1968 م‌؛ عباس‌، احسان‌، تعليقات‌ بر وفيات‌ (نک‍ : ابن‌ خلكان‌ در همين‌ مآخذ)؛ وكيع‌، محمد بن خلف، اخبار القضاة، بيروت‌، عالم‌ الكتب‌. 

محمد آصف‌ فكرت‌