ابن حضرمی

اِبْنِ حَضْرَمی‌، عبدالله‌ بن‌ عمرو (عامر؟) بن‌ عبدالله‌ بن‌ عماد (مق‍ 38 ق‌/ 658 م‌)، از امرای‌ طرفدار بنی‌اميه‌ كه‌ در كشمكشهای‌ امويان‌ با علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (ع‌) بر سر خلافت‌ نقش‌ مهمی‌ داشت‌. 
دربارۀ ابن‌حضرمی‌ و وقايعی‌ كه‌ به‌ قتل‌ او انجاميد، منبع‌ اصلی‌ كه‌ به‌ ذكر جزئيات‌ حوادث‌ پرداخته‌، كتاب‌ الغارات‌ ثقفی‌ كوفی‌ (د 283 ق‌/ 896 م‌) است‌ و نويسندگان‌ متأخرتر چون‌ طبری‌، ابن‌اثير و ابن‌ ابی‌ الحديد، بيشتر مطالب‌ خود را، صرف‌ نظر از پاره‌ای‌ اختلافها، از آن‌ برگرفته‌اند؛ منابع‌ متقدم‌ بر الغارات‌ چون‌ تاريخ‌ خليفة بن‌ خياط، طبقات‌ ابن‌سعد، المحبر ابن‌حبيب‌ و انساب‌ الاشراف‌ بلاذری‌، چندان‌ به‌ ايجاز گراييده‌اند كه‌ در مقايسه‌ با الغارات‌ تقريباً بی‌فايده‌ به‌ نظر می‌رسند. 
پدر عبدالله‌ يعنی‌ عمرو بن‌ عبدالله‌، هم‌ پيمان‌ حرب‌ بن‌ اميه‌، در 2 ق‌/ 623 م‌ در سريۀ نخله‌ به‌ دست‌ واقد بن‌ عبدالله‌ تميمی‌ كشته‌ شد. او نخستين‌ كس‌ از مشركان‌ بود كه‌ به‌ دست‌ مسلمانان‌ به‌ قتل‌ رسيد (واقدی‌، 1/ 14- 18؛ ابن‌حجر، 2/ 497، 498). اين‌ واقعه‌ می‌بايست‌ در عبدالله‌ كه‌ گويا به‌ هنگام‌ قتل‌ پدر كودكی‌ بيش‌ نبود (همو، 2/ 351) تأثير بسيار نهاده‌ باشد، زيرا تا آخر عمر هم‌ پيمان‌ وفادار امويان‌ و دشمن‌ سرسخت‌ هاشميان‌ خاصه‌ علی‌ بن‌ ابی‌ طالب‌ (ع‌) باقی‌ ماند. وی‌ در 35 ق‌ عامل‌ عثمان‌ در مكه‌ بود (طبری‌، 6/ 3057) و پس‌ از قتل‌ خليفه‌، نخستين‌ كسی‌ بود كه‌ دعوت‌ عايشه‌ را برای‌ خونخواهی‌ عثمان‌ پذيرفت‌ (همو، 6/ 3098). ازاين‌رو، معاويه‌ به‌ پيشنهاد صحار بن‌ عباس‌ عبدی‌ (يا صحار بن‌ عبدالقيس‌) و تأييد عمروعاص‌، ابن‌ حضرمی‌ را برای‌ تسلط بر بصره‌ و برانگيختن‌ مردم‌ به‌ خونخواهی‌ عثمان‌ بر ضد علی‌ بن‌ ابی‌طالب‌ (ع‌) انتخاب‌ كرد (ثقفی‌، 2/ 375-386؛ قس‌: ذهبی‌ 2/ 182). در آن‌ هنگام‌ عبدالله‌ بن‌ عباس‌ كه‌ از سوی‌ علی‌ (ع‌) امارت‌ بصره‌ داشت‌، نزد آن‌ حضرت‌ به‌ كوفه‌ رفته‌ و زياد بن‌ ابيه‌ را به‌ جای‌ خود در بصره‌ گمارده‌ بود (طبری‌، 6/ 3414). ابن‌ حضرمی‌ چون‌ به‌ بصره‌ رسيد، نزد بنی‌ تميم‌ در خانۀ سنبيل‌ سكنی‌ گزيد و مخالفان‌ علی‌ (ع‌) و شيوخ‌ شهر را به‌ گرد خويش‌ جمع‌ آورد و آنان‌ را به‌ خونخواهی‌ عثمان‌ برانگيخت‌ (خليفة بن‌ خياط، 1/ 223؛ ثقفی‌، 2/ 378- 379، 391). زياد بن‌ ابيه‌ بيمناك‌ شد و با موجودی‌ بيت‌المال‌ به‌ صبرة بن‌ شيمان‌ ازدی‌ پناه‌ برد و از آنجا عبدالله‌ بن‌ عباس‌ را از واقعه‌ آگاه‌ ساخت‌ (همو، 2/ 390؛ خليفة بن‌ خياط، همانجا). آنگاه‌ به‌ تشويق‌ ابوالاسود دوئلی‌ و پايمردی‌ صبرة بن‌ شيمان‌، پس‌ از خطبه‌ای‌ كه‌ در برابر ازديان‌ ايراد كرد، توانست‌ آنان‌ را كه‌ در جنگ‌ جمل‌ دشمن‌ علی‌ (ع‌) بودند، به‌ خود متمايل‌ سازد. از آن‌ سو پس‌ از خروج‌ زياد از دارالاماره‌، طرفداران‌ ابن‌ حضرمی‌ بر آن‌ شدند كه‌ او را در بصره‌ به‌ امارت‌ گمارند، اما ازديان‌ مانع‌ شدند و نزديك‌ بود كه‌ كار به‌ نزاع‌ بينجامد كه‌ با وساطت‌ احنف‌ بن‌ قيس‌، هر دو طرف‌ عقب‌نشينی‌ كردند (ثقفی‌، 2/ 391-393). علی‌ (ع‌) پس‌ از آگاهی‌ از واقعه‌، اعين‌ بن‌ ضبيعۀ مجاشعی‌ را كه‌ از بنی‌ تميم‌ بود، برای‌ فرونشاندن‌ فتنه‌ به‌ بصره‌ فرستاد. اعين‌ در بصره‌ با اينكه‌ توانست‌ برخی‌ از بنی‌ تميم‌ را از ياری‌ ابن‌حضرمی‌ باز دارد، ولی‌ به‌ دست‌ گروهی‌ كه‌ احتمالاً از خوارج‌ بودند، در بستر زخم‌ خورد و به‌ هنگام‌ گريز كشته‌ شد (همو، 2/ 396-400). علی‌ (ع‌) سپس‌ جاربة بن‌ قدامۀ السعدی‌ ــ از بنی‌ تميم‌ ــ را به‌ درخواست‌ زياد بن‌ ابيه‌ همراه‌ با 50 يا 500 تن‌ (طبری‌، 6/ 3417) به‌ بصره‌ فرستاد (ثقفی‌، 2/ 401، 402). وی‌ در بصره‌، نامه‌ علی‌ (ع‌) را بر ازديان‌ خواند و چون‌ از وفاداری‌ آنان‌ مطمئن‌ شد (همو، 2/ 402-404) به‌ ميان‌ قوم‌ خود، بنی‌ تميم‌ رفت‌، ولی‌ نتوانست‌ آنان‌ را از گرد ابن‌ حضرمی‌ بپراكند و حتی‌ تميميان‌ با او به‌ ستيز برخاستند (همو، 2/ 407؛ قس‌: طبری‌، همانجا، كه‌ از گرايش‌ آنها به‌ جاريه‌ سخن‌ گفته‌ است‌). جاريه‌ نيز به‌ ازديان‌ كه‌ زياد را به‌ دارالاماره‌ بازگردانده‌ بودند، پيغام‌ داد كه‌ نزد وی‌ حاضر شوند. ازديان‌ پس‌ از گردآمدن‌ نزد جاريه‌، به‌ سوی‌ ابن‌ حضرمی‌ رفتند. ابن‌ حضرمی‌ به‌ مقابلۀ آنان‌ آمد و پس‌ از ساعتی‌ جدال‌ با 70 تن‌ از يارانش‌ به‌ خانه‌ سنبيل‌ عقب‌ نشست‌ و در آنجا موضع‌ گرفت‌. جارية بن‌ قدامه‌ نيز بلافاصله‌ آن‌ خانه‌ را به‌ آتش‌ كشيد و ابن‌ حضرمی‌ با يارانش‌ در آن‌ واقعه‌ به‌ قتل‌ رسيدند (ابن‌حبيب‌، 290؛ ثقفی‌، 2/ 407، 408). 

مآخذ

ابن‌ حبيب‌، محمد، المحبر، بيروت‌، 1361 ق‌/ 1942 م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، الاصابة فی‌ تمييز الصحابة، قاهره‌، 1328 ق‌/ 1910 م‌؛ ثقفی‌ كوفی‌، ابراهيم‌ ابن محمد، الغارات‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1355 ش‌؛ خليفة بن‌ خياط، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1968 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، تاريخ‌ الاسلام‌، قاهره‌، 1368 ق‌/ 1949 م‌؛ طبری‌، تاريخ‌؛ واقدی‌، محمد بن عمر، المغازی‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966 م‌. 

سيدصادق‌ سجادی‌