ابن شعار

اِبْن‌شَعّار، ابوالبرکات کمال‌الدین، مبارک بن احمد بن حمدان موصلی (صفر 593 ـ جمادی‌الآخر 654 / دسامبر 1196 ـ ژوئن 1256)، ادیب و مورخ. وی در موصل زاده شد و در حلب درگذشت (یونینی، 1 / 33؛ ذهبی، 3 / 274). از جزئیات زندگی و استادان و آموخته‌های او هیچ اطلاعی در دست نیست. تنها می‌دانیم که در 628 ق در اربل منصبی دیوانی داشته است (نک‍ : ابن‌خلکان، 4 / 150؛ قس: عزاوی، 1 / 75). شهرت وی عمدتاً ناشی از کتاب عقودالجمان فی شعراء هذا الزمان است. ابن‌فُوَطی روایت می‌کند که ابن‌شعار مدت 50 سال در سفر و حضر به گردآوری شرح احوال و گزیدۀ اشعار شاعران عصر خویش مشغول بوده است ( تلخیص، «کتاب الکاف»، 241). از روایات منابع چنین برمی‌آید که وی برای آگاهی از شرح حال و آثار شاعران و بزرگان عصر خویش که احیاناً برخی از آنان مناصب حکومتی نیز داشتند (عزاوی، همانجا)، اغلب خود به دیدار آنان می‌شتافته تا از زبان ایشان شرح حال و گزیده‌ای از اشعارشان را بشنود و در کتاب خود بیاورد. برخی از این ملاقاتها را ابن‌فوطی ( تلخیص، 4(1) / 248، 548، 633) و یونینی (1 / 334- 335) نقل کرده‌اند. وی ظاهراً با ابن‌خلکان (ه‍‌ م‌) که معاصر او بوده، دوستی و همنشینی داشته و بی‌شک به همین دلیل ابن‌خلکان او را «صاحبنا» خوانده است (6 / 65).
ابن‌شعار نخست ذیلی به معجم‌الشعراء مرزبانی (د 384 ق) با عنوان تحفةالوزراء نگاشت و در آن به شرح حال و آثار شاعران تا 600 ق / 1203 م پرداخت (ابن‌فوطی، تلخیص، 4(3) / 10). و پس از اتمام آن در 631 ق (حاجی‌خلیفه، 2 / 1734) به تألیف عقودالجمان پرداخت ابن‌فوطی، تلخیص، «کتاب الکاف»، همانجا) و در آن به گفتۀ خود وی (نک‍: عزاوی، همانجا؛ جامعه، 2 / 186) شرح حال و آثار شاعرانی را نوشت که سدۀ 7 ق را درک کرده بودند. از این رو نظر بروکلمان (GAL, S, III / 1217) که تحفةالوزراء را با عقودالجمان یکی انگاشته، صحیح به نظر نمی‌رسد. عقود‌الجمان که مورد استفادۀ مؤلفانی چون ابن‌صابونی (صص 253-254)، ابن‌ابی‌الوفا (1 / 298، 2 / 95، 198)، ابن‌فوطی ( تلخیص، 4(1) / 218، 248، 548، 633، 4(2) / 778، 937، 4(3) / 40) و حتی ابن‌خلکان (6 / 65، 138، 7 / 38، 93، 236) بوده، در 10 جلد و به ترتیب حروف الفبا نوشته شده است. نسخه‌ای از آن، بجز جلدهای 2 و 8، به شماره‌های 2323 تا 2330 در کتابخانۀ اسعد افندی موجود است (عزاوی، 76؛ GAL, S، همانجا). در پاره‌ای مآخذ دو اثر مختلف به نامهای عقودالجمان فی شعراءِ هذا الزمان و قلائد الجمان فی فرائد شعراء هذا الزمان به وی نسبت داده شده (بغدادی، 2 / 3؛ کحاله، 8 / 171)، اما با توجه به اینکه مؤلف خود در مقدمۀ عقود‌الجمان آن را قلائد‌الجمان فی فرائد شعراء هذا الزمان نامیده (جامعه، همانجا)، چنین به نظر می‌رسد که یک اثر دو عنوان یافته، ولی نام عقود‌الجمان شهرت بیشتری پیدا کرده است. یونینی نیز کتابی به نام قلائد‌الفرائد را به ابن‌شعّار نسبت داده (1 / 334) که آن هم ظاهراً همین اثر است. حاجی‌خلیفه (1 / 383) و بغدادی (همانجا) تذکره‌ای را نیز در 12 جلد به ابن‌شعار نسبت داده‌اند که در هیچ یک از منابع کهن اشاره‌ای به آن نشده است.

مآخذ

ابن‌ابی‌الوفاء، عبدالقادر بن محمد، الجواهر المضیئة، حیدر‌آباد دکن، 1332 ق؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ ابن‌صابونی، محمد بن علی، تکملة اکمال الاکمال، به‌کوشش مصطفى جواد، عراق، 1377 ق / 1957 م؛ ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351 ق؛ ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به‌کوشش مصطفى جواد، دمشق، 1382 ق؛ همو، همان، «کتاب الکاف»، به‌کوشش حافظ محمد عبدالقدوس، 1358 ق / 1939 م؛ بغدادی، هدیه؛ جامعه، خطی (تاریخ)؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ ذهبی، محمد بن احمد، العبر، به‌کوشش محمد سعید بن بسـیونی، بیـروت، 1985 م؛ عـزاوی، عباس، التعـریف بالمورخیـن، عـراق، 1376 ق؛ کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، 1957 م؛ یونینی، موسی بن محمد، ذیل مرآة‌الزمان، حیدرآباد دکن، 1374 ق / 1954 م؛ نیز:

GAL, S.

بشری حشمت‌پسند