ابن حجر هیتمی

اِبْنِ حَجَرِ هَيْتَمی‌، شهاب‌ الدين‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ بدرالدين‌ محمد بن‌ شمس‌الدين‌ محمد بن‌ نورالدين‌ علی‌ بن‌ حجر هيتمی‌ سعدی‌ انصاری‌ (909 - رجب‌ 974 ق‌/ 1503-1567 م‌)، فقيه‌، عالم‌ و مؤلف‌ پركار شافعی‌. نسبتهای‌ هيتمی‌ و سعدی‌ از محلۀ ابوالهيتم‌ در ايالت‌ غربيه‌ و قبيلۀ بنی‌ سعد در ايالت‌ شرقيۀ مصر گرفته‌ شده‌ است‌. اگر چه‌ خانوادۀ او را از انصار شمرده‌اند، اما او از افزودن‌ نسبت‌ انصاری‌ به‌ نام‌ خويش‌ خودداری‌ می‌كرد. جدّ بزرگ‌ او كه‌ اصلاً از اهالی‌ سَلمُنت‌ (نزديك‌ عين‌ الشمس‌ در مصر: ياقوت‌، 3/ 238) بود، چون‌ كم‌ سخن‌ می‌گفت‌، حَجَر لقب‌ يافت‌ و ابوالعباس‌ نيز از همين‌ روی‌ به‌ ابن‌ حجر معروف‌ شد. ابن‌ حجر در كودكی‌ قرآن‌ و قدری‌ از منهاج‌ نَوَوی‌ را حفظ كرد و چون‌ پدرش‌ و سپس‌ جدش‌ حجر درگذشتند، سرپرستی‌ او را دو دانشمند بزرگ‌ آن‌ روزگار شمس‌الدين‌ ابن‌ ابی‌ الحمايل‌ (د 932 ق‌/ 1526 م‌) و شمس‌الدين‌ شناوری‌ كه‌ از استادان‌ پدرش‌ بودند، به‌ عهده‌ گرفتند. وی‌ پس‌ از فراگرفتن‌ مقدّمات‌ در اوايل‌ 924 ق‌ كه‌ حدود 14 سال‌ داشت‌، به‌ جامع‌الازهر رفت‌ و با وجود خردسالی‌ با دانشمندان‌ مصر همنشين‌ شد و از شاگردان‌ ابن‌ حجر عسقلانی‌ كه‌ بزرگ‌ترين‌ آنان‌ شيخ‌ الاسلام‌ زكريّا بود دانش‌ آموخت‌ (مقدمۀ الفتاوی‌، 1/ 3). نويسندۀ مقدمۀ الفتاويِ ابن‌حجر (1/ 4) نام‌ چند تن‌ از ديگر استادان‌ او ازجمله‌ عبدالحق‌ سنباطی‌ (د 931 ق‌/ 1525 م‌) و محمد بن‌ سالم‌ طبلاوی‌ (د 966 ق‌/ 1559 م‌) را آورده‌ است‌. ابن‌ حجر، خود در معجم‌ مشايخ‌ نام‌ استادان‌ خويش‌ را ذكر كرده‌ (نک‍ : آثار) و نام‌ بعضی‌ از آنان‌ نيز در النور السافر عيدروس‌ (ص‌ 259-260) آمده‌ است. در اواخر 929 ق‌ در حالی‌ كه‌ هنوز 20 سالش‌ تمام‌ نشده‌ بود، از رملی‌ و طبلاوی‌ و ديگران‌ اجازۀ افتاء و تدريس‌ گرفت‌ (مقدمۀ الفتاوی‌، همانجا) و در دانشهای‌ گوناگون‌ چون‌ تفسير، حديث‌، كلام‌، اصول‌ و فروع‌ فقه‌، فرايض‌ (تقسيم‌ ارث‌)، حساب‌، ادبيات‌، منطق‌ و تصوف‌ سرآمد گشت‌ (عيدروس‌، 260). در 932 ق‌/ 1526 م‌ با مساعدت‌ شناوی‌ با خواهرزادۀ او ازدواج‌ كرد. در 933 ق‌ به‌ حج‌ رفت‌ و سال‌ بعد نيز در مكه‌ ماند. در آن‌ سال‌ به‌ انديشۀ تأليف‌ در موضوع‌ فقه‌ افتاد و چون‌ به‌ مصر برگشت‌ متن‌ الروض‌ ابن‌ مقری‌ (د 837 ق‌/ 1434 م‌) را اختصار و شرح‌ كرد. در 940 ق‌ دوباره‌ به‌ حج‌ رفت‌ و در مكه‌ مقيم‌ شد و به‌ تأليف‌، افتاء و تدريس‌ مشغول‌ گشت‌ (مقدمۀ الفتاوی‌، همانجا) و سرانجام‌ همانجا درگذشت‌ و در معلاة در آرامگاه‌ طبريين‌ دفن‌ شد (عيدروس‌، 258). 
ابن‌ حجر در روزگار خويش‌ از مرتبۀ والايی‌ برخوردار بود، چنانكه‌ در سرزمين‌ حجاز ائمۀ وقت‌ به‌ او اقتدا می‌كردند (همو، 259). او را ناشر علوم‌ امام‌ شافعی‌ خوانده‌اند (همو، 258). مسائل‌ فقهی‌ را از بلاد دور همچون‌ مليبار (مالابار) و كاليكوت‌ هند از او می‌پرسيده‌اند (سيد، 2/ 161) و همايون‌ پادشاه‌ مغولی‌ هند از او خواست‌ تا كتابی‌ در ردّ بدگويان‌ معاويه‌ تأليف‌ كند (نک‍ : الصواعق‌ المحرقة، در همين‌ مقاله‌). 
ابن‌ حجر، چنانكه‌ در ذكر آثار او ياد خواهيم‌ كرد، مطالبی‌ در فضايل‌ و مناقب‌ اهل‌ بيت‌ نوشته‌، اما بيشتر به‌ ردّ شيعه‌ نظر داشته‌ است‌. او به‌ معاويه‌ ارادت‌ می‌ورزيده‌، چنانكه‌ يكی‌ از تأليفات‌ خود را به‌ او اختصاص‌ داده‌، و به‌ نفی‌ كفر يزيد هم‌ بی‌علاقه‌ نبوده‌ است‌ (نک‍ : آثار). 
نظريات‌ ابن‌حجر مورد انتقاد شديد علمای‌ عصر قرار می‌گرفت‌ و گاهی‌ اين‌ انتقاد به‌ سر حدّ تكفير می‌رسيد، چنانكه‌ هنگام‌ تأليف‌ قواطع‌ الاسلام‌ در 942 ق‌/ 1535 م‌ علما، فتاوای‌ او را كفر شمردند. همچنين‌ ابن‌ زياد، مفتی‌ زَبيد (د 975 ق‌/ 1568 م‌) به‌ كتاب‌ قرّة العين‌ او خرده‌ گرفت‌. ابن‌ حجر در هر دو مورد كتابهايی‌ در دفاع‌ از خويش‌ نوشت‌ كه‌ در آثار او ذكر شده‌ است‌. غزّی‌ شعری‌ منسوب‌ به‌ او را نقل‌ كرده‌ و آن‌ را ركيك‌ خوانده‌ است‌ (3/ 112). 
ابن‌ حجر علاوه‌ بر آنكه‌ در اغلب‌ آثارش‌ شيوۀ منتقدانه‌ دارد، صريحاً به‌ ردّ آرای‌ بعضی‌ از علما می‌پردازد كه‌ در بحث‌ آثار او به‌ شرح‌ آنها خواهيم‌ پرداخت‌. از شاگردان‌ ابن‌ حجر، برهان‌ بن‌ احدب‌ (ابن‌عماد، 8/ 371) و محمد بن‌ عبدالعزيز زمزمی‌ مفتی‌ مكه‌ (غزی‌، 3/ 111) را نام‌ برده‌اند. 

آثار

ابن‌ حجر مؤلفی‌ پركار بود و در زمينه‌های‌ قرائت‌، فقه‌ شافعی‌، حديث‌، كلام‌، ادبيات‌، تعليم‌ و تربيت‌، تصوف‌ و جز آنها به‌ تأليف‌ پرداخت‌. 

آثار چاپی‌

1. اتمام‌ النعّمة الكبری‌ علی‌ العالم‌ بمولد سيد ولد آدم‌. اين‌ كتاب‌ در 1404 ق‌/ 1984 م‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. قس‌: تحفة الاخبار فی‌ مولد المختار كه‌ در دمشق‌، 1283 ق‌ منتشر شده‌ است‌ (سركيس‌، 82). 2. اعلام‌ بقواطع‌ الاسلام‌. اين‌ كتاب‌ در توجيه‌ مسأله‌ای‌ است‌ كه‌ در 942 ق در مكه‌ فتوا داده‌ بوده‌ و بعضی‌ از علما بر او اعتراض‌ نموده‌ و تكفيرش‌ كرده‌ بودند. اين‌ كتاب‌ در مصر (1293 ق‌) و نيز در ذيل‌ زواجر چاپ‌ شده‌ است‌. 3. تحفة المحتاج‌ فی‌ شرح‌ المنهاج‌، در فقه‌ شافعی‌. اين‌ كتاب‌ شرحی‌ است‌ بر منهاج‌ الطالبين‌ محيی‌الدين‌ نووی‌ (د 676 ق‌/ 1277 م‌) (مصر، 1282، 1290، 1315 ق‌). 4. تطهير الجنان‌ و اللسان‌ عن‌ الخطور و التفوّه‌ بثلب‌ سيدنا معاوية ابن‌ ابی‌ سفيان‌، در ستايش‌ معاويه‌. اين‌ كتاب‌ در مصر (1307 ق‌) در حاشيۀ الصواعق‌، و در بيروت‌ (1405 ق‌/ 1985 م‌) مستقلاً به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 5. الجوهر المنظم‌ فی‌ زيارة القبر المكرم‌. در اين‌ كتاب‌ آداب‌ زيارت‌ پيامبر بر مشرب‌ صوفيان‌ و دفاع‌ از آن‌ بيان‌ شده‌ است‌ (مصر، 1279، 1309 ق‌). 6. حاشيه‌ بر ايضاح‌ نووی‌ در مناسك‌ (مصر، 1323، 1329 ق‌، 1969 م‌). 7. الخيرات‌ الحسان‌ فی‌ مناقب‌ الامام‌ الاعظم‌ ابی‌ حنيفة النعمان‌ (مصر، 1305 ق‌). مؤلف‌ در اين‌ كتاب‌ به‌ ردّ مطاعن‌ غزالی‌ پرداخته‌ است‌. 8. الزواجر عن‌ افتراف‌ الكبائر، مجموعه‌ای‌ است‌ از احاديث‌ دربارۀ گناهان‌ كبيره‌ (مصر، 1284، 1310، 1331 ق‌). 9. شرح‌ قصيدةالبردة (مصر، 1322 ق‌). 10. شرح‌ بر مختصرالمقدمة الحضرمية از عبدالله‌ بن‌ عبدالرحمن‌ حضرمی‌ (مصر، 1301، 1303، 1309 ق‌). 11. الصواعق‌ المحرقة فی‌ الرّدّ علی‌ اهل‌ البِدّع‌ و الزندقة (مصر، 1307 ق‌، لاهور، 1895 م‌). مؤلف‌ در مقدمۀ كتاب‌ می‌نويسد كه‌ از او خواسته‌ شده‌ بود تا كتابی‌ در حقانيت‌ خلافت‌ ابوبكر و عمر بنويسد و در رمضان‌ 950 ق/ دسامبر 1543 م به‌ سبب‌ بسياری‌ شيعيان‌ در مكه‌ از او خواستند تا آن‌ كتاب‌ را در مسجد الحرام‌ اقراء كند. وی‌ بعداً اضافاتی‌ در حقانيت‌ خلفای‌ چهارگانه‌ بر كتاب‌ نوشت‌ و آن‌ را الصواعق‌ المحرقة نام‌ نهاد. از دو كتاب‌ كه‌ در رد صواعق‌ تأليف‌ شده‌ اطلاع‌ داريم‌: البحار المغرقة، از احمد بن‌ محمد المرتضی‌ (د 1039 ق/ 1630 م‌)، صنعاء (عيسوی‌، 140) و الصوارم‌ المهرقة از قاضی‌ نورالله‌ شوشتری‌ (د 1019 ق‌/ 1610 م‌) (تهران‌، 1367 ش‌). 12. الفتاوی‌ الحديثية (مصر، 1307، 1328، 1329، 1390 ق‌). چنانكه‌ در مقدمۀ كتاب‌ ياد شده‌ ذيلی‌ است‌ بر فتاوای‌ فقهيۀ مؤلف‌. مطالب‌ اين‌ كتاب‌ را پاسخ‌ به‌ پرسشهايی‌ كه‌ از او شده‌ است‌ تشكيل‌ می‌دهد و از «قرائت‌ سورۀ اخلاص‌» آغاز شده‌ و به‌ «معنای‌ توحيد صوفيان‌» پايان‌ می‌پذيرد. 13. الفتاوی‌ الكبری‌ الفقهية (مصر، 1308، 1333 ق‌، بيروت‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌). اين‌ كتاب‌ نيز پاسخ‌ به‌ پرسشهاست‌ و به‌ شكل‌ ابواب‌ فقهی‌ مرتب‌ شده‌ است‌. 14. فتح‌ الجواد فی‌ شرح‌ الارشاد كه‌ شرح‌ ارشاد ابن‌ مقری‌ در فقه‌ شافعی‌ است‌ (مصر، 1305 ق‌). 15. الفتح‌ المبين‌ كه‌ شرح‌ اربعين‌ نووی‌ است‌ (مصر، 1307 ق‌). 16. القول‌ المختصر فی‌ علامات‌ المهدی‌ المنتظر. ابن‌ كتاب‌ يك‌ بار به‌ صورت‌ عكسی‌ در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (در مورد نسخه‌های‌ خطی‌ آن‌ نک‍ : طباطبائی‌، 98-101). 17. كفّ الرّعاع‌ عن‌ محرّمات‌ اللّهو و السّماع‌. ابتدا در مصر در ذيل‌ الزواجر و سپس‌ در بيروت‌ (1406 ق‌/ 1986 م‌) به‌ طور مستقل‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. او اين‌ كتاب‌ را در واقع‌ در ردّ كتاب‌ فرح‌ الاسماع‌ تونسی‌ نوشته‌ است‌. در اين‌ كتاب‌ تحريم‌ انواع‌ موسيقی‌ و انواع‌ بازی‌ بيان‌ شده‌ است‌ و علاوه‌ بر آنكه‌ از نظر فقه‌ شافعی‌ مهم‌ است‌، از نظر جامعه‌شناسی‌ نيز اهميت‌ دارد، زيرا در آن‌ انواع‌ سازها و آلات‌ موسيقی‌ و نيز انواع‌ بازيهای‌ مرسوم‌ در سدۀ 10 ق‌/ 16 م‌ در آن‌ ناحيه‌ تعريف‌ شده‌ است‌. 18. مبلغ‌ الارب‌ فی‌ فخر العرب‌. در 1987 م‌ به‌ كوشش‌ مجدی‌ السيد ابراهيم‌ در قاهره‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 19. مناسك‌ الحج‌. مكّرر چاپ‌ شده‌ است‌، از آن‌ جمله‌ در مصر يك‌ بار در 1323 ق‌ و بار ديگر در 1969 م‌. 20. المنح‌ المكّية. شرح‌ قصيدۀ همزيۀ بوصيری‌ (د 696 ق‌/ 1297 م‌) موسوم‌ به‌ امّ القری‌ فی‌ مدح‌ خير الوری‌ است‌ (مصر، 1292 و 1307 ق‌). 21. النخب‌ الجليلة فی‌ الخطب‌ الجزيلة (مصر، 1290 و 1310 ق‌). 

آثار خطی‌

1. اتحاف‌ اخوان‌ الصفاء بنبذ من‌ اخبار الخلفاء. ظاهراً مؤلف‌ اين‌ كتاب‌ را پيش‌ از الصواعق‌ المحرقة تأليف‌ كرده‌ است‌ و الصواعق‌ چنانكه‌ در مقدمه‌ آن‌ اشاره‌ شده‌ تأليف‌ مجدد و مشروحی‌ از اين‌ كتاب‌ است‌، (پرچ‌، شم‍ 1587). 2. اشرف‌ الوسائل‌ الی‌ فهم‌ الشمائل‌ كه‌ شرح‌ شمائل‌ ترمذی‌ است‌ و نسخه‌های‌ خطی‌ آن‌ در كتابخانه‌های‌ كوپريلی‌ (كوپريلی‌، 1/ 165، 2/ 426)، بيرمنگام‌ (هاپ‌ وود، شم‍ 124)، خديويه‌ (خديويه‌، 1/ 267)، آصفيه‌ (آصفيه‌، 4/ 376)، جامع‌ كبير صنعا (رقيحی‌، 1/ 473)، اوقاف‌ بغداد (طلس‌، 51)، دارالكتب‌ مصر (سيد، 1/ 51)، سليمانيه‌ (محمد، 1/ 100) و دانشگاه‌ پنجاب‌ (كوكب‌، شم‍ 658) نگهداری‌ می‌شود. 3. قواطع‌ الاسلام‌. فتاوايی‌ است‌ كه‌ در 942 ق‌/ 1535 م‌ در مكه‌ بيان‌ كرده‌ است‌ و گروهی‌ از علما بر او خرده‌ گرفته‌ و آن‌ فتاوی‌ را كفر شمرده‌اند (خديويه‌، 7/ 194؛ سيد، 2/ 22). 4. معجم‌ مشايخ‌. در اين‌ كتاب‌ مؤلف‌ استادان‌ خويش‌ و نيز كتابهايی‌ را كه‌ اجازۀ روايت‌ آنها را گرفته‌ تا 970 ق‌/ 1563 م‌ ياد كرده‌ است‌. نسخه‌هايی‌ از اين‌ كتاب‌ به‌ نامهای‌ اجازات‌ ابن‌حجر و ثبت‌ ابن‌ حجر در كتابخانه‌های‌ اوقاف‌ بغداد (طلس‌، 34)، برلين‌ ( آلوارت‌، شم‍ 174) و معجم‌ ابن‌ حجر در كتابخانۀ خديويه‌ (خديويه‌، 1/ 251) موجود است‌. در مورد نسخه‌های‌ خطی‌ برخی‌ ديگر از آثار او به‌ بروكلمان‌ مراجعه‌ شود (GAL, II/ 185, 196, 223, 508, 511, 527, 529, 555; GAL, S, I/ 6). 

مآخذ

ابن‌حجر هيتمی‌، احمد بن محمد، الفتاوی‌ الكبری‌ الفقهية، بيروت‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351 ق‌؛ آصفيه‌، خطی‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ رقيحی‌، احمد بن عبدالرزاق و ديگران‌، فهرست‌ مخطوطات‌ مكتبة الجامع‌ الكبير صنعاء، صنعا، 1984 م‌؛ سركيس‌، خطی‌؛ سيد، خطی‌؛ طباطبائی‌، عبدالعزيز، «اهل‌ البيت‌ فی‌ المكتبة العربية»، تراثنا، شم‍ 18؛ طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372 ق‌؛ عيدروس‌، عبدالقادر، النور السافر، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ عيسوی‌، احمد محمد و محمد سعيد مليح‌، فهرست‌ المخطوطات‌ الغريبة بالجامع‌ الكبير بصنعاء، 1978 م‌؛ غزی‌، نجم‌الدين‌، الكواكب‌ السائرة، به‌ كوشش‌ جبرائيل‌ سليمان‌ جبور، بيروت‌، 1959 م‌؛ كوپريلی‌، خطی‌؛ محمد، محمود احمد، فهرس‌ مخطوطات‌ مكتبة الاوقاف‌ المركزية فی‌ السليمانية، بغداد، وزارة الاوقاف‌؛ مقدمۀ الفتاوی‌ (نک‍ : ابن‌ حجر در همين‌ مآخذ)؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: 

Ahlwardt; GAL; GAL,S; Hopwood, Derek, Catalogue of the Mingana Collection of Manuscripts, Birmingham, 1983; Kaukab, Qazi Abdul Nabi, Handlist of Arabic Manuscripts in the Punjab University Library, Lahore, 1982; Pertsch, Wilhelm, Die arabischen Handschriften der herzöglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha, 1878-1892. 
محمدآصف‌ فكرت