ابن حامد

اِبْنِ حامِد، ابوعبدالله‌ حسن‌ بن‌ حامد بن‌ علی‌ بن‌ مروان‌، معروف‌ به‌ وراق‌ (د 403 ق‌/ 1012 م‌)، فقيه‌، اصولی‌ و محدثِ بنامِ حنبلی‌. از تاريخ‌ تولد و جزئيات‌ زندگی‌ او آگاهی‌ چندانی‌ در دست‌ نيست‌. وی‌ در بغداد می‌زيست‌ و استاد و فقيه‌ حنبليان‌ در روزگار خود بود (خطيب‌، 7/ 303). او را مجدِّدِ فقه‌ حنبلی‌ در سدۀ 4 ق‌ دانسته‌اند (ابن‌اثير، 12/ 222). ابن‌حامد فقه‌ را از ابوبكر عبدالعزيز بن‌ جعفر حنبلی‌ معروف‌ به‌ غلام‌ الخلال‌ آموخت‌ (ذهبی‌، 2/ 205). كتاب‌ خرقی‌ را نزد احمد بن‌ جعفر بن ‌سالم ‌ختلی‌ خواند و از وی‌ حديث‌ شنيد (ابن‌ابی‌يعلی‌،2/ 171). افزون‌ بر اين‌ دو، از ابوبكر بن‌ مالك‌ قطيعی‌، ابوبكر شافعی‌، ابوبكر نجاد و ابوعلی‌ بن‌ صواف‌ نيز استماع‌ حديث‌ كرد (خطيب‌، ابن‌ ابی‌ يعلی‌، همانجاها). وی‌ استاد قاضی‌ ابويعلی‌ بن‌ فراّء بوده‌ است‌ (ابن‌جوزی‌، 7/ 264) كه‌ خود بعدها يكی‌ از فقيهان‌ برجستۀ حنبلی‌ و جانشين‌ ابن‌ حامد گرديد. گفته‌اند كه‌ ابن‌حامد خود قاضی‌ ابويعلی‌ را به‌ جانشينی‌ برگزيد (ابن‌ ابی‌ يعلی‌، 2/ 177). از ديگر شاگردان‌ مشهور وی‌ می‌توان‌ از ابوطالب‌ احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ سهل‌ مشهور به‌ ابن‌ بقال‌ ياد كرد كه‌ نزد وی‌ فقه‌ آموخت‌ (عليمی‌، 2/ 122). كسان‌ ديگری‌ كه‌ از وی‌ حديث‌ شنيده‌ و روايت‌ كرده‌اند، عبارتند از: ابواسحاق‌ و ابوالعباس‌ برمكی‌، ابوطاهر بن‌ قطان‌، ابوعبدالله‌ بن‌ فقاعی‌، ابوالقاسم‌ طالب‌ بن‌ عشاری‌، ابوبكر بن‌ خياط (ابن‌ ابی‌ يعلی‌، همانجا) و حسن‌ بن‌ علی‌ اهوازی‌ (خطيب‌، همانجا). 
ابن‌ حامد سخت‌ قانع‌ و پرهيزگار بود، چنانكه‌ گفته‌اند جز از دسترنج‌ خويش‌ هيچ‌ نمی‌خورد و هرگز از دو نوع‌ غذا به‌ يك‌ بار بهره‌ نبرد. او زندگی‌ خود را از راه‌ كتابت‌ (استنساخ‌) می‌گذراند و به‌ همين‌ سبب‌ وراق‌ ناميده‌ شد. بارها حج‌ گزارد و حتی‌ به‌ سبب‌ آنكه‌ با وجود سن‌ زياد، سفرهای‌ بسيار می‌كرد، نكوهش‌ گرديد (ابن‌ ابی‌ يعلی‌، همانجا)، ولی‌ به‌ سبب‌ همين‌ پرهيزگاری‌ و نيز مقام‌ بلند علميش‌ همواره‌ مورد احترام‌ مردم‌ و فرمانروايان‌ بود (ابن‌ جوزی‌، همانجا) و به‌ ويژه‌ در روزگار خليفه‌ القادر (د 422 ق‌/ 1031 م‌) مقامی‌ ارجمند داشت‌. وی‌ از شهرت‌ كافی‌ نيز برخوردار بود، چنانكه‌ ابن‌ ابی‌ يعلی‌ (2/ 176-177) دربارۀ وی‌ می‌گويد: شاگردانش‌ در شهرها پراكنده‌اند و مردم‌ بسياری‌ از او بهره‌ برده‌اند. از رويدادهای‌ مهم‌ زندگانی‌ ابن‌ حامد مناظرۀ وی‌ با ابوحامد اسفراينی‌ بوده‌ است‌ كه‌ در حضور خليفه‌ انجام‌ شد و خليفه‌ فرمان‌ داد تا پاداشی‌ به‌ وی‌ دهند، اما او با آنكه‌ به‌ اندكی‌ از آن‌ سخت‌ نيازمند بود، همه‌ را رد كرد (همو، 2/ 177). 
از تأليفات‌ مهم‌ او كتاب‌ الجامع‌ است‌ كه‌ ظاهراً مجموعه‌ای‌ از آرای‌ مختلف‌ فقهی‌ بوده‌ است‌ (خطيب‌، همانجا؛ ابن‌جوزی‌، 7/ 264). وی‌ شرحی‌ نيز بر كتاب‌ خرقی‌ نوشته‌ است‌. دو اثر ديگر نيز به‌ نامهای‌ شرح‌ اصول‌الدين‌ و اصول‌ الفقه‌ (ابن‌ ابی‌ يعلی‌، 2/ 171) به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌، اما از هيچ‌ كدام‌ از آثار او بجز تهذيب‌ الاجوبة كه‌ در مسائل‌ فقه‌ حنبلی‌ نوشته‌ شده‌ و نسخۀ خطی‌ آن‌ در كتابخانۀ برلين‌ موجود است‌ (آلوارت‌، شم‍ 4784)، اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌. 
ابن‌ حامد در بازگشت‌ از آخرين‌ سفر حج‌ در محلی‌ نزديك‌ واقصه‌ درگذشت‌ (خطيب‌، همانجا؛ قس‌: EI2 كه‌ به‌ رغم‌ منابع‌ مذكور می‌گويد وی‌ به‌ دست‌ بدويان‌ كشته‌ شده‌ است‌). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ يعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقی‌، قاهره‌، 1371 ق‌/ 1952 م‌؛ ابن‌ اثير، مبارك‌ بن محمد، جامع‌ الاصول‌، به‌ كوشش‌ محمد حامد الفقی‌، مصر، 1370 ق‌/ 1950 م‌؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن‌ بن علی، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1358 ق‌؛ خطيب‌ بغدادی‌، احمد بن علی، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349 ق‌/ 1930 م‌؛ ذهبی‌، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونی‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ عليمی‌، عبدالرحمن‌ بن محمد، المنهج‌ الاحمد، به‌ كوشش‌ محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد، بيروت‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛ نيز: 

Ahlwardt ; EI2. 
محمد سيدی‌