ابن جزری، ابوعبدالله

اِبْنِ جَزَری‌، ابوعبدالله ‌محمد بن ‌مجدالدين ‌بن ‌ابی ‌اسحاق ‌ابراهيم‌، معروف‌ به‌ ابن‌جزری‌ و ملقب‌ به‌ شمس‌الدين‌ (658 -739 ق‌/ 1260- 1338 م‌)، مورخ‌ دمشقی‌. شرح‌ حال‌ جامع‌ وی‌ را ابومحمد قاسم‌ ابن‌ محمد برزالی‌ از معاصران‌ و دوستان‌ نزديك‌ او نوشته‌ است‌ (ابن‌شرح‌ حال‌ در آخر كتاب‌ تاريخ‌ ابن‌جزری‌، نسخه‌ مضبوط در كتابخانۀ كوپريلی‌ تركيه‌ آمده‌ و عباس‌ عزاوی‌ آن‌ را در مجلۀ مجمع‌ العلمی‌ العربی‌ دمشق‌، شم‍ 19، 1944 م‌، صص‌ 524-530 منتشر كرده‌ است‌). به‌ نوشتۀ برزالی‌، ابن‌جزری‌ در دمشق‌ زاده‌ شد و در بيرون‌ دمشق‌ درگذشت‌ و در گورستان‌ باب‌ الصغير به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ص‌ 525). اينكه‌ ابن‌ حجر (5/ 27) می‌گويد وی‌ در واسط درگذشته‌ است‌، ظاهراً بی‌اساس‌ است‌. 
ابن‌ جزری‌ مقدمات‌ علوم‌ را در زادگاه‌ خود فراگرفت‌ و از عالمان‌ آن‌ ديار مانند: فخرالدين‌ بن‌ بخاری‌، تقی‌الدين‌ بن‌ واسطی‌، عزالدين‌ فاروثی‌ و ديگر شيوخ‌ دمشق‌ استماع‌ حديث‌ كرد، سپس‌ به‌ قاهره‌ و اسكندريه‌ رفت‌ و از دانشمندان‌ آن‌ ديار مانند شرف‌الدين‌ دمياطی‌، شهاب‌الدين‌ ابرقوهی‌، شريف‌ تاج‌الدين‌ عراقی‌، تقی‌الدين‌ بن‌ دقيق‌ العيد و جز آنان‌ حديث‌ شنيد و استفاده‌ كرد (برزالی‌، ابن‌ حجر، همانجاها). ابن‌ جزری‌ سرانجام‌ به‌ زادگاه‌ خود بازگشت‌ و مدت‌ 60 سال‌ در دمشق‌ نزد قاضيان‌ در محاكم‌ قضايی‌ به‌ كار شهادت‌ دادن‌ پرداخت‌ (برزالی‌، همانجا). وی‌ از بهترين‌ شهود عادل‌ به‌ شمار می‌رفت‌ (ابن‌عماد، 6/ 126) تا جايی‌ كه‌ شهادت‌ او بدون‌ وجود شهود ديگر پذيرفته‌ می‌شد؛ اما هنگامی‌ كه‌ از طرف‌ حكومت‌ به‌ او پيشنهاد شد كه‌ در تقويم‌ املاك‌ شركت‌ كند، سرباز زد و هرگز به‌ خدمت‌ ديوان‌ در نيامد. برزالی‌ (همانجا) وی‌ را راستگو، عادل‌ و امين‌ دانسته‌ و ذهبی‌ (4/ 114) متدين‌ و با وقار. صفدی‌ (اعيان‌ العصر، 12/ 190) نيز او را سليم‌ النفس‌ و نيك‌ گفتار، و ابن‌ حجر (5/ 25) دوستدار صالحان‌ دانسته‌ است‌. ابن‌ جزری‌ در دمشق‌ به‌ روايت‌ حديث‌ پرداخت‌، اما از شاگردان‌ او بجز فرزندانش‌ مجدالدين‌ و نصيرالدين‌ (يا ناصرالدين‌ محمد: ابن‌ كثير، 13/ 186) كه‌ از او حديث‌ بسيار شنيده‌اند (ذهبی‌، همانجا)، در منابع‌ ذكری‌ به‌ ميان‌ نيامده‌ است‌. صفدی‌ ( الوافی‌، 2/ 22) می‌گويد كه‌ در 730 ق‌/ 1330 م‌ ابن‌ جزری‌ به‌ خط خود به‌ وی‌ اجازه‌ داده‌ بوده‌ است‌. او گاهی‌ شعر نيز می‌سرود، ولی‌ اشعار او را بی‌مايه‌ و متوسط دانسته‌اند (صفدی‌، ابن‌ حجر، همانجاها). 

آثار

ابن‌ جزری‌ كتابی‌ در تاريخ‌ داشته‌ كه‌ به‌ نوشتۀ اغلب‌ مورخان‌ حاوی‌ مطالب‌ عجيب‌ و غريب‌ و عوامانه‌ای‌ بوده‌ است‌ (صفدی‌، اعيان‌ العصر، همانجا؛ ذهبی‌، ابن‌ كثير، همانجاها)، ولی‌ برزالی‌ (همانجا) از تاريخ‌ وی‌ تمجيد كرده‌ و نوشته‌ است‌ كه‌ مطالبی‌ در كتاب‌ ابن‌ جزری‌ آمده‌ است‌ كه‌ در هيچ‌ تاريخ‌ ديگری‌ نظير آن‌ را نمی‌توان‌ يافت‌. از اين‌ كتاب‌ به‌ نامهای‌ مختلف‌ ياد كرده‌اند كه‌ به‌ احتمال‌ قوی‌ همۀ آنها نام‌ اجزای‌ متعدد كتاب‌ بوده‌ است‌ (بغدادی‌، 1/ 212؛ دارالكتب‌، 8/ 53؛ جامعه‌، 2(1)/ 103؛ بلوشه‌، 353). در دائرة المعارف‌ الاسلامية (ذيل‌ برزالی‌) اين‌ كتاب‌ به‌ برزالی‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌. اين‌ اشتباه‌ كه‌ بروكلمان‌ و برخی‌ ديگر نيز بدان‌ دچار شده‌اند، ظاهراً از آنجا سرچشمه‌ گرفته‌ كه‌ در اول‌ كتاب‌ آمده‌ است‌: «قال‌ البرزالی»، از اين‌ رو برخی‌ گمان‌ كرده‌اند كه‌ كتاب‌ از برزالی‌ است‌، در حالی‌ كه‌ ابن‌جزری‌ و برزالی‌ هر دو از يكديگر نقل‌ كرده‌اند و در حقيقت‌ در اينجا ابن‌جزری‌ از برزالی‌ نقل‌ قول‌ می‌كند (عزاوی‌، 19/ 527). تاريخ‌ ابن‌جزری‌ مورد استفاده‌ مورخان‌ معاصر وی‌ و پس‌ از وی‌ قرار گرفته‌ است‌، از قبيل‌ قطب‌ الدين‌ موسی‌ بن‌ محمد يونينی‌ در ذيل‌ مرآة الزمان‌ (1/ 363 به‌ بعد)؛ محمد بن‌ شاكر كتبی‌ در فوات‌ الوفيات‌ (1/ 330 به‌ بعد، 2/ 72 به‌ بعد)، محمد بن‌ رافع‌ سلامی‌ در تاريخ‌ علماء بغداد (صص‌ 212-213)، مقريزی‌ در كتاب‌ السلوك‌ (2(2)/ 952، ملحقات‌) و برخی‌ ديگر همچون‌ مزی‌ و ذهبی‌ و برزالی‌ (ابن‌ كثير، 13/ 186). از همۀ محتويات‌ اين‌ كتاب‌ دقيقاً آگاهی‌ در دست‌ نيست‌، اما قسمتهايی‌ پراكنده‌ از آن‌ موجود است‌ كه‌ بخشی‌ از آنها چاپ‌ شده‌ است‌. سخاوی‌ (ص‌ 307) از تاريخ‌ كبير ابن‌ جزری‌ نسخه‌ای‌ به‌ خط خود او ديده‌ بوده‌ است‌. برخی‌ از اجزای‌ نسخ‌ خطی‌ كتاب‌ بدين‌ شرح‌ است‌: 
1. نسخه‌ای‌ به‌ نام‌ جواهر السلوك‌ فی‌ الخلفاء و الملوك‌، شامل‌ حوادث‌ سالهای‌ 689- 699 ق‌/ 1290- 1300 م‌، كه‌ به‌ شمارۀ 6379 در كتابخانۀ ملی‌ پاريس‌ مضبوط است‌ و گر چه‌ آن‌ را به‌ ابوالفرج‌ عبدالرحمن‌ بن‌ علی‌ بن‌ الجوزی‌ نسبت‌ داده‌اند، ولی‌ يقيناً از ابن‌ جزری‌ است‌، زيرا ابن‌ جزری‌، چنانكه‌ از تاريخ‌ وفاتش‌ (597 ق‌/ 1201 م‌) به‌ خوبی‌ روشن‌ است‌، پيش‌ از حوادث‌ سالهای‌ مذكور درگذشته‌ بوده‌ است‌ و احتمال‌ اينكه‌ كتاب‌ منسوب‌ به‌ سبط ابن‌ جوزی‌ (د 654 ق‌/ 1256 م‌) باشد نيز به‌ همين‌ دليل‌ مردود است‌ (بلوشه‌، 353-354). عكسی‌ از اين‌ نسخه‌ به‌ شمارۀ 2159 در تيموريه‌ موجود است‌ (جامعه‌، 2(1)/ 104). اين‌ نسخه‌ را حبيب‌ زيات‌ در مجلة الآثار زحلۀ لبنان‌ در 1928 م‌ (بستانی‌، 2/ 40) و بار ديگر چنانكه‌ عزاوی‌ (ص‌ 528 به‌ نقل‌ از مجلۀ لغة العرب‌ ) آورده، در مطبعة المحامی‌ در زحلۀ لبنان‌ در 42 صفحه‌ با تعليقاتی‌ منتشر ساخته‌ است‌. همين‌ نسخه‌ را يكی‌ از مستشرقان‌ به‌ نام‌ ژ. سواژه با عنوان «تاريخ‌ دمشق‌ الجزری» در 1949 م‌ در پاريس‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ (جامعه‌، همانجا؛ منجد، 146). 
2. بخشی‌ از تاريخ‌ ابن‌جزری‌ به‌ شمارۀ 1037 و با عنوان‌ قطعة من‌ تاريخ‌ دولة المماليك‌، شامل‌ حوادث‌ سالهای‌ 726- 728 ق‌/ 
1326- 1337 م‌ در كتابخانۀ كوپريلی‌ در تركيه‌ موجود است‌ كه‌ از روی‌ دست‌نويس‌ مؤلف‌ نوشته‌ شده‌ و تاريخ‌ كتابت‌ آن‌ 739 ق‌ است‌. در آخر همين‌ نسخه‌ است‌ كه‌ شرح‌ حالی‌ از مؤلف‌ به‌ قلم‌ علم‌الدين‌ برزالی‌ آمده‌ است‌ (كوپريلی‌، 1/ 530). عكسی‌ از اين‌ نسخه‌ به‌ شمارۀ 995 تاريخ‌، در دارالكتب‌ مصر موجود است‌ (دارالكتب‌، 8/ 53؛ جامعه‌، 2(1)/ 104). محمد قناوی‌ از روی‌ اين‌ نسخۀ عكسی‌ نسخه‌ای‌ در 3 مجلد بازنويسی‌ كرده‌ كه‌ در 1353 ق‌/ 1934 م‌ استنساخ‌ آن‌ به‌ پايان‌ رسيده‌ است‌ و همچنان‌ در دارالكتب‌ به‌ شمارۀ 5422 نگهداری‌ می‌شود اسماعيل‌ حقی‌ ازميری‌ نسخۀ موجود را بعد از ترجمه‌ به‌ زبان‌ تركی‌ در 1941 م‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ (منشداوی‌، 52). 
3. بخش‌ ديگری‌ از تاريخ‌ ابن‌ جزری‌ در كتابخانۀ ملی‌ پاريس‌ با عنوان‌ حوادث‌ الزمان‌ و انبائه‌ و وفيات‌ الاكابر الاعيان‌ من‌ ابنائه‌ (وايدا، IV/ 160)، در كتابخانۀ رباط به‌ شمارۀ 194 (منجد، 444) و در كتابخانۀ عارف‌ حكمت‌ در مدينه‌ به‌ شمارۀ 43 تاريخ‌ (كحاله‌، 80) موجود است‌. گزيده‌ای‌ نيز از تاريخ‌ ابن‌ جزری‌ به‌ انتخاب‌ شمس‌الدين‌ محمد بن‌ احمد ابن‌ عثمان‌ ذهبی‌ به‌ نام‌ المختار من‌ تاريخ‌ ابن‌ الجزری‌ شامل‌ حوادث‌ سالهای‌ 593- 698 ق‌/ 1197- 1299 م‌ است‌ و به‌ خلافت‌ الحاكم‌ بامرالله‌ (د 701 ق‌/ 1302 م‌) دومين‌ خليفۀ عباسی‌ مصر می‌رسد. اين‌ كتاب‌ گويا ذيلی‌ بر كتاب‌ الروضتين‌، ابوشامة مقدسی‌ است‌، چنانكه‌ ذهبی‌ نيز در مقدمۀ المختار به‌ اين‌ نكته‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 61). 

مآخذ

ابن‌ حجر، احمد بن علی، الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ عبدالوهاب‌ بخاری‌، حيدرآباد دكن‌، 1394 ق‌/ 1974 م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌ بن احمد، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ ابن‌كثير، البداية و النهاية، قاهره‌، 1351- 1358 ق‌؛ برزالی‌، علم‌الدين‌ (نک‍ : عزاوی‌، در همين‌ مآخذ)؛ بستانی‌ ف‌؛ بغدادی‌، اسماعيل‌ پاشا، ايضاح‌ المكنون‌، استانبول‌، 1945 م‌؛ جامعه‌، خطی‌؛ دائرة المعارف‌ الاسلامية؛ دارالكتب‌ المصرية، فهرس‌ الكتب‌ العربية التی‌ وردت‌ للدار، قاهره‌، 1361 ق‌ م‌؛ ذهبی‌، محمد، ذيول‌ العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر محمد السعيد، بيروت‌، 1405 ق‌؛ همو، المختار من‌ تاريخ‌ ابن‌ الجزری‌، به‌ كوشش‌ خضير عباس‌ محمد خليفه‌ منشداوی‌، بيروت‌، 1408 ق‌/ 1988 م‌؛ سخاوی‌، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان‌ بالتوبيخ‌، به‌ كوشش‌ ف‌. روزنتال‌، ترجمۀ صالح‌ احمد العلی‌، بغداد، 1382 ق‌/ 1962 م‌؛ سلامی‌ محمد بن رافع، تاريخ‌ علماء بغداد، به‌ كوشش‌ عباس‌ عزاوی‌، بغداد، 1357 ق‌/ 1938 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، اعيان‌ العصر و اعوان‌ النصر، نسخۀ خطی‌ احمد ثالث‌، تركيه‌، شم‍ 2621؛ همو، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، استانبول‌، 1949 م‌؛ غراوی‌، عباس‌، «شمس‌الدين‌ بن‌ جزری‌ و تاريخه‌»، مجلة المجمع‌ العلمی‌ العربی‌ بدمشق‌، دمشق‌، 1944 م‌؛ كتبی‌، محمد بن شاکر، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973 م‌؛ كحاله‌، عمررضا، المنتخب‌ من‌ مخطوطات‌ المدينة المنورة، دمشق‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛ كوپريلی‌، خطی‌؛ مقريزی‌، احمد بن علی، السلوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفی‌ زيادة، قاهره‌، 1942 م‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، معجم‌ المورخين‌ الدمشقين‌، بيروت‌، 1398 ق‌/ 1978 م‌؛ منشداوی‌، خضير عباس‌، مقدمه‌ بر المختار من‌ تاريخ‌ ... (نک‍ : ذهبی‌ در همين‌ مآخذ)؛ يونينی‌، موسی‌ بن محمد، ذيل‌ مرآة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1374 ق‌/ 1954 م‌؛ نيز: 

Blochet, E., Catalogue des manuscrits arabes des nouvelles acquisitions (1884-1924), Paris, 1925; Vajda, Georges, Index général des manuscrits arabes musulmans, Paris, 1953. 
علی‌ رفيعی‌