ابن تیمیه، فخرالدین

اِبْنِ تَيْميّه‌، فخرالدين‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ خضر بن‌ محمد (542 -622 ق‌/ 1147-1225 م‌)، فقيه‌، مفسر، خطيب‌، اديب‌ و شاعر حنبلی‌. سال‌ مرگ‌ او را 621 ق‌ نيز نوشته‌اند (ياقوت‌، 1/ 403). وی‌ از عالمان‌ بنام‌ خاندان‌ «ابن‌ تيميه‌ حرّانی» و عموی‌ پدر تقی‌الدين‌ احمد بن‌ عبدالحليم‌ ابن‌تيميه‌ (ه‍ م‌)، عالم‌ و فقيه‌ مشهور حنبلی‌ بود. پدرش‌ نيز از عالمان‌ و زاهدان‌ روزگار خود به‌ شمار می‌رفت‌ (ابن‌رجب‌، 2/ 151). شهرت‌ او و ديگر اعضای‌ اين‌ خاندان‌ به‌ تيميه‌ به‌ علت‌ انتساب‌ آنان‌ به‌ مادر يا جدۀ وی‌ بود كه‌ تيميه‌ نام‌ داشت‌ و در شهر خود به‌ موعظه‌ می‌پرداخت‌ (ابن‌خلكان‌، 4/ 388؛ ياقوت‌، 1/ 453). 
محمد در حران‌ (از شهرهای‌ كهن‌ بين‌النهرين‌) متولد شد. قرائت‌ قرآن‌ و ديگر دانشهای‌ مقدماتی‌ را در كودكی‌ نزد پدر و ديگر عالمان‌ حران‌ آموخت‌. پس‌ از آن‌ به‌ بغداد سفر كرد و در آنجا از فقيهان‌ و محدثان‌، دانشهای‌ رايج‌ روزگار را فراگرفت‌ (ابن‌رجب‌، همانجا). 
استادان‌ او در فقه‌ و حديث‌ و ادب‌ عبارتند از: احمد بن‌ ابی‌ الوفاء، حامد بن‌ ابی‌ الحجر، ناصح‌ الاسلام‌ ابن‌ منی‌، احمد بن‌ بكروس‌، ابومحمد بن‌ خشاب‌، جعفر بن‌ دامغانی‌، ابوالفتح‌ محمد بن‌ عبدالباقی‌ بن‌ سلمان‌، ابوالحسن‌ سعدالله‌ بن‌ نصر بن‌ دجاجی‌، ابوالفضل‌ احمد بن‌ صالح‌ بن‌ شافع‌، ابوبكر عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ نقور، ابوالقاسم‌ يحيی‌ بن‌ ثابت‌ بن‌ بندار، ابوالنجيب‌ سهروردی‌، مبارك‌ بن‌ خضير، علی‌ بن‌ عساكر بطايحی‌، ابوالحسين‌ يوسفی‌ و برادرش‌ ابونصر، ابوالفتح‌ بن‌ شاتيل‌ و شهدة (ذهبی‌، 22/ 289؛ ابن‌ دبيثی‌، 1/ 264؛ ابن‌ رجب‌، 2/ 151-152). برخی‌ از اينان‌ در حران‌ می‌زيسته‌اند و برخی‌ در بغداد. ابن‌تيميه‌ در 604 ق‌/ 1207 م‌ از راه‌ بغداد به‌ حج‌ رفت‌ و سپس‌ به‌ بغداد بازآمد و به‌ وعظ پرداخت‌ و پس‌ از آن‌ به‌ شهر خويش‌ بازگشت‌. او رئيس‌، امام‌ و خطيب‌ جامع‌ حران‌ بود و از سال‌ 588 تا 610 ق‌ پنج دوره‌ درس‌ تفسير قرآن‌ را در جامع‌ حران‌ به‌ پايان‌ برد. وی‌ در مدرسۀ نوريه‌ نيز تدريس‌ می‌كرد و مدرسۀ ديگری‌ در حران‌ ساخت‌. ابن‌ تيميه‌ را به‌ دانش‌ و صلاح‌ ستوده‌ و از او كراماتی‌ نقل‌ كرده‌اند (ابن‌ دبيثی‌، همانجا؛ ابن‌ رجب‌، 2/ 152-153). گروهی‌ از محدثان‌ نزد او درس‌ خوانده‌، از او حديث‌ شنيده‌ و نقل‌ كرده‌اند. بنام‌ترين‌ آنان‌ عبارتند از: شهاب‌ قوصی‌، امام‌ مجدالدين‌ بن‌ تيميه‌ (برادرزادۀ او)، جمال‌ يحيی‌ بن‌ صيرفی‌، عبدالله‌ بن‌ ابی‌ العزّ، ابوبكر بن‌ الياس‌ رسعنّی‌، سيف‌ بن‌ محفوظ، ابوالمعالی‌ ابرقوهی‌، رشيد فارقی‌ (ذهبی‌، 22/ 290). ابو محمد عبدالغنی‌ خطيب‌ حران‌ (فرزند او)، ابن‌ نقطه‌، ابن‌ نجار، سبط ابن‌ جوزی‌ و ابن‌ عبدالدائم‌ (ابن‌ رجب‌، 2/ 157). ياقوت‌ حموی‌ او را ديده‌ و از او اجازۀ حديث‌ يافته‌ است‌ (1/ 453). او در بغداد مدتی‌ ملازم‌ ابوالفرج‌ بن‌ جوزی‌ بوده‌ و بسياری‌ از تصنيفات‌ او به‌ ويژه‌ كتاب‌ زادالمسير فی‌ التفسير را نزد او آموخته‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 2/ 152). 
عمده‌ترين‌ آثار ابن‌ تيميه‌ عبارتند از: الموضح‌ فی‌ الفرائض‌ (پرچ‌، I/ 131)؛ التفسير الكبير در بيش‌ از 30 مجلد (ابن‌ عماد، 5/ 102)؛ تخليص‌ المطلب‌ فی‌ تلخيص‌ المذهب‌؛ ترغيب‌ القاصد فی‌ تقريب‌ المقاصد؛ بلغة الساغب‌ و بغية الراغب‌؛ شرح‌ الهداية ابی‌ الخطاب‌ كه‌ آن‌ را ناتمام‌ گذاشت‌ (ابن‌ رجب‌، 2/ 153)؛ مختصر فی‌ المذهب‌ (صفدی‌، 3/ 37) و ديوان‌ مشهور الخطب‌ الجمعية (ابن‌رجب‌، همانجا). همو ابياتی‌ از اشعار او را نيز نقل‌ كرده‌ است‌ (2/ 157- 158). بين‌ ابن‌تيميه‌ و موفق‌الدين‌ مكاتباتی‌ صورت‌ گرفته‌ كه‌ برخی‌ از آنها حكايت‌ از اختلاف‌ نظر فقهی‌ و كلامی‌ ميان‌ آن‌ دو می‌كند (همو، 2/ 153-157). وی‌ در حران‌ درگذشت‌. 

مآخذ

ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دبيثی‌، محمد بن سعد، ذيل‌ تاريخ‌ مدينة السلام‌ بغداد، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌، بغداد، 1974 م‌؛ ابن‌ رجب‌، عبدالرحمن‌ بن احمد، الذيل‌ علی‌ طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ حامد الفقی‌، قاهره‌، 1372 ق‌/ 1952 م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و يحيی‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ س‌. ددرينگ‌، دمشق‌، 1953 م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: 

Pertsch, Wilhelm, Die Arabischen Handschriften der herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha, 1878-1892. 
حسن‌ يوسفی‌ اشكوری‌