ابن ترکمانی

اِبْنِ تُرْكُمانی،‌ ابوالحسن‌ علاءالدين‌ علی‌ بن‌ عثمان‌ بن‌ مصطفی‌ ماردينی‌ (683-750 ق‌/ 1284- 1349 م‌)، مفسر، محدث‌، فقيه‌ و قاضی‌ حنفی‌، اديب‌ و شاعر مصری‌. نياكان‌ او از قبيلۀ «تركمان‌» و از «ماردين‌» ــ قلعه‌ای‌ در بين‌النهرين‌ ــ بودند (ابن‌تغری‌ بردی‌، المنهل‌ 1/ 362-363) كه‌ به‌ مصر كوچ‌ كردند. پدر او قاضی‌ فخرالدين‌ (د 731 ق‌/ 1331 م‌) و برادرش‌ احمد بن‌ عثمان‌ (د 744 ق‌/ 1343 م‌) و دو فرزندش‌ عزالدين‌ عبدالعزيز (د 749 ق‌/ 1348 م‌) و جمال‌الدين‌ عبدالله‌ (د 769 ق‌/ 1368 م‌) و برخی‌ از نوادگان‌ او نيز از فقيهان‌ و قاضيان‌ حنفی‌ در مصر بوده‌اند (ابن‌ ابی‌ الوفا، 366-367؛ سيوطی‌، 1/ 267). وی‌ دانشهای‌ روزگار خود را مانند ادبيات‌، فقه‌، حديث‌، تفسير و كلام‌ به‌ خوبی‌ آموخت‌ و به‌ مقام‌ فقهی‌ بلندی‌ دست‌ يافت‌ و در 748 ق‌ به‌ جای‌ قاضی‌القضاة زين‌الدين‌ بسطامی‌ (د 771 ق‌/ 1369 م‌) به‌ قضاوت‌ در مصر گمارده‌ شد و تا هنگام‌ مرگ‌ اين‌ مقام‌ را دارا بود (ابن‌ حجر، 4/ 100؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌، 10/ 246) و سرانجام‌ در قاهره‌ درگذشت‌. 
يكی‌ از مهم‌ترين‌ رويدادهای‌ زندگی‌ ابن‌تركمانی‌ و از مشهورترين‌ فتاوی‌ او به‌ حادثه‌ای‌ مربوط می‌شود كه‌ در مراسم‌ حج‌ سال‌ 748 ق‌ اتفاق‌ افتاد. در اين‌ مراسم‌ اختلافی‌ در مورد وقوف‌ در عرفه‌ پديد آمد كه‌ ابن‌تركمانی‌ يك‌ طرف‌ اين‌ اختلاف‌ بود. قاضی‌ مكه‌ در حضور قاضی‌ القضاة عزالدين‌ بن‌ جماعة روز جمعه‌ را روز وقوف‌ در عرفه‌ اعلام‌ كرد و حال‌ آنكه‌ روز عرفه‌ در مصر و اسكندريه‌ روز پنجشنبه‌ بود. ابن‌تركمانی‌ كه‌ مصری‌ بود با رأی‌ قاضی‌ مكه‌ مخالفت‌ كرد و فتوا داد كه‌ حج‌ حاجيان‌ باطل‌ است‌ و جملگی‌ آنان‌ بايد مُحرم‌ بمانند و از تمام‌ محرمات‌ ايام‌ احرام‌ اجتناب‌ ورزند تا بار ديگر در عرفه‌ وقوف‌ كنند. شافعيان‌، سخت‌ بر او خشم‌ گرفته‌، فتوايش‌ را رد و حتی‌ او را به‌ محاكمه‌ تهديد كردند كه‌ با پا در ميانی‌ ابن‌ جماعة و ناديده‌ گرفتن‌ رأی‌ ابن‌تركمانی‌ ماجرا پايان‌ يافت‌ (مقريزی‌، 2(3)/ 725). 
از او آثاری‌ در فقه‌، حديث‌ و ادب‌ باقی‌ مانده‌ كه‌ عبارتند از: جوهر النقی‌ فی‌ الرّد علی‌ البيهقی‌، اين‌ كتاب‌ كه‌ از مهم‌ترين‌ آثار ابن‌تركمانی‌ است‌، در نقد كتاب‌ السنن‌ الكبيرة اثر ابوبكر بيهقی‌ است‌ و در 1316 ق‌/ 1898 م‌ در دو جلد در حيدرآباد دكن‌ چاپ‌ شده‌ است‌. بهجة الاريب‌ ممّا فی‌ كتاب‌ الله‌ العزيز من‌ الغريب‌، نسخه‌هايی‌ از آن‌ در كتابخانۀ ملی‌ ملك‌ (1/ 98) و آصفيه‌ و دارالكتب‌ المصرية (GAL, S, II/ 67-68) موجود است‌؛ تخريج‌ احاديث‌ الهداية (جامعه‌، 5(2)/ 211)؛ التنبيه‌ علی‌ احاديث‌ الهداية و الخلاصة (دوسلان‌، 189)؛ منظومة فی‌ الكباير ( آلوارت‌، II/ 630)؛ الجواهر الفرد فی‌ المناظرة بين‌ النرجس‌ و الورد (ظاهريه‌، 1/ 169-171)؛ تلخيص‌ المتشابه‌ (حاجی‌ خليفه‌، 1/ 473)؛ الدرة السنية فی‌ العقيدة السنية (همو، 1/ 740)؛ السعديّة، (همو، 2/ 991)؛ الضعفاء و المتروكين‌ (همو، 2/ 1087 م‌)؛ مختصر ابن‌ الصلاح‌ (ابن‌ ابی‌ الوفا، 367)؛ مختصر المحصل‌ در كلام‌، اين‌ كتاب‌ كوتاه‌ شدۀ محصل‌ افكار المتقدمين‌ و المتأخرين‌ من‌ الحكماء و المتكلمين‌ اثر امام‌ فخرالدين‌ محمد بن‌ عمر رازی‌ است‌ (ابن‌حجر، 4/ 101؛ حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1614)؛ المنتخب‌ فی‌ علوم‌ الحديث‌ و المؤتلف‌ و المختلف‌ (ابن‌تغری‌ بردی‌، النجوم‌، 10/ 247) كه‌ در نسب‌شناسی‌عرب‌ است‌ (حاجی‌خليفه‌، 1637)؛ مقدمة فی‌ اصول‌ الفقه‌ و المختصر رسالة القشيری‌ (ابن‌تغری‌ بردی‌، همانجا)؛ به‌ گفتۀ ابن‌ حجر (4/ 101) وی‌ آثار ديگری‌ نيز داشته‌ است‌ كه‌ ناتمام‌ بوده‌اند. 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ الوفا، عبدالقادر بن محمد، الجواهر المضيئة، حيدرآباد دكن‌، 1332 ق‌/ 1914 م‌؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، يوسف‌، المنهل‌ الصافی‌، به‌ كوشش‌ احمد يوسف‌ نجاتی‌، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ همو، النجوم‌؛ ابن‌ حجر، احمد بن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1349 ق‌/ 1930 م‌؛ جامعه‌، خطی‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ سيوطی‌، حُسن‌ المحاضره‌، قاهره‌، 1299 ق‌/ 1882 م‌؛ ظاهريه‌، خطی‌؛ مقريزی‌، احمد بن علی، السلوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفی‌ زياده‌، قاهره‌، 1985 م‌؛ ملك‌، خطی‌؛ نيز: 

Ahlwardt; De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothèque nationale, Paris, 1883-1895; GAL, S. 
حسن‌ يوسفی‌ اشكوری‌