اِبْنِ بَنّا، ابوعلی حسن بن احمد بن عبدالله بن بناء بغدادی حنبلی (۳۹۶-۵ رجب ۴۷۱ ق/ ۱۰۰۶-۱۱ ژانويۀ ۱۰۷۹ م)، عالم علوم قرآنی، محدث، فقيه و استاد در انواع علوم. وی در بغداد زاده شد. ابن‌بنا را داماد علی بن حسن قرميسينی (د ۴۶۰ ق/ ۱۰۶۸ م) دانسته و گفته‌اند كه دختر قرميسينی، مادر ابونصر محمد ــ بزرگ‌ترين فرزند ابن بنا ــ بوده است (ابن رجب، ۱/ ۱۰). ابن بنا قرائات هفتگانه را نزد ابوالحسن حمامی (۳۲۸-۴۱۷ ق/ ۹۴۰-۱۰۲۶ م) و فقه را نزد قاضی ابويعلی بن فراء حنبلی (۳۸۰- ۴۵۸ ق/ ۹۹۰-۱۰۶۶ م) و ابوالفضل تميمی (۳۴۲- ۴۱۰ ق/ ۹۵۳- ۱۰۱۹ م) و ديگران آموخت (ابن‌جوزی، ۸/ ۳۱۹؛ ابن‌رجب، ۱/ ۴۲) و از ابوالفتح بن ابی الفوارس (۳۳۸-۴۱۲ ق/ ۹۴۹-۱۰۲۱ م)، ابوالحسين بن بشران (۳۲۸-۴۱۵ ق/ ۹۴۰-۱۰۲۴ م) و برادر جوان‌ترش ابوالقاسم بن بشران (۳۳۹-۴۳۰ ق/ ۹۵۰- ۱۰۳۹ م)، هلال حفار (۳۲۲-۴۱۴ ق/ ۹۳۴-۱۰۲۳ م)، ابن‌رِزقويه (۳۲۵-۴۱۲ ق/ ۹۳۶-۱۰۲۲ م)، ابوعلی بن شهاب عكبری (۳۳۵- ۴۲۸ ق/ ۹۴۶-۱۰۳۷ م) تميمی و ديگران حديث شنيد. استادان ابن‌بنا در زمرۀ استادان خطيب بغدادی مورخ معروف نيز بوده‌اند و او شرح حال هر يك را در اثر خويش آورده است. كار و تحقيقات ابن بنا از علوم قرآنی، حديث، فقه و كلام فراتر رفت و در تاريخ، زندگی‌نامه، خطابه، لغت، علم تربيت و تعبير رؤيا نيز وارد شد. در فقه گرايش وی به شافعی آشكار است. ابن رجب در مجموعه‌های او، معتقدات مشترك ميان دو مذهب شافعی و حنبلی را ديده و قصد ابن بنا از گردآوری آنها را تأليف قلوب و توحيد كلمه دانسته است (۱/ ۴۳). ابن بنا در مسائل معين فقهی با ديگر فقيهان حنبلی اختلاف نظر داشت. ابن رجب (صص ۴۶-۴۷) به برخی از اين اختلافات اشاره كرده است. ابن بنا به پيروی از ابوالحسين بن منادی مقدمۀ كتابهايش را مسجع می‌نوشت (همو، ۴۴) و شعر نيز می‌سرود (ابن بنا، ۲۷- ۲۸، ۲۴۵).
عده‌ای از كسانی كه دربارۀ ابن بنا اظهار عقيده كرده‌اند، وی را محكوم كرده و شماری به دفاع از او برخاسته‌اند. شجاع ذُهلی (د ۵۰۷ ق/ ۱۱۱۳ م) گفته است كه ابن بنا از قاريان تجويددان و شيوخی بوده است كه از او احاديث نيكو شنيده‌ام و بيش از اين دربارۀ او نمی‌گويم. سِلَفی (د ۵۷۴ ق/ ۱۱۸۰ م) گفته است كه شجاع با اين بيان به ضعف ابن بنا اشاره می‌كند. مؤتمن ساجی (د ۵۰۷ ق/ ۱۱۱۳ م) از ديدار و منظر نيكوی ابن بنا ياد كرده، اما گفته است كه با شخصيت وی موافق نبوده تا از او حديث بشنود (ابن حجر، ۲/ ۱۹۵). سلفی می‌گويد كه ابن بنا گاه قسمتی از اصل را حذف می‌كرده يا تغيير می‌داده است (ابن‌رجب، ۱/ ۴۵؛ ابن‌حجر، همانجا). ابن نجار مورخ شافعی (د ۶۴۳ ق/ ۱۲۴۵- ۱۲۴۶ م) ابن بنا را مورد انتقاد قرار داده و گفته است كه تصانيف او دلالت بر كمی دانش او دارد و ابن‌رجب (۱/ ۴۵) به تندی ابن نجار را پاسخ داده است. ابن حجر انتقادات ديگران را نقل كرده و افزوده است كه در كتابی كه ابن بنا دربارۀ سكوت تأليف كرده به غلّو افتاده است (۲/ ۱۹۵). ابن‌رجب (۱/ ۴۵) نام اين اثر را الرسالة فی السكوت و لزوم البيوت و حاجی خليفه (۱/ ۸۹۲) الرسالة المغنية فی السكوت و لزوم البيوت آورده است.
ابن بنا در حيات استادش قاضی ابويعلی، در شرق بغداد به تدريس آغاز كرد و اندكی بعد دو حلقۀ وعظ، فتوا و قرائت حديث داشت: يكی در جامع قصر و ديگری در جامع منصور (ابن رجب، ۱/ ۴۳). وی همچنين در مسجدی كه ابن جرده ساخته و به نام او معروف بود تدريس می‌كرد و معلم اولاد ابن جرده بود (ابن بنا، ۲۶۶). شاگردان او در قرائت عبارت بودند از ابوعبدالله بارع، ابوالعز قلانسی، ابوبكر مَزْرفی و حافظ حُمَيدی. افزون بر فرزندان ابن بنا، ابوالحسين بن ابی يعلی فراء، ابوبكر ابن عبدالباقی، ابن الحصين و ابوالقاسم بن سمرقندی و ديگران از وی روايت حديث كرده‌اند (ابن رجب، ۱/ ۴۲). ابن بنا در ۷۵ سالگی درگذشت و در هر دو مدرسه‌ای كه تدريس كرده بود، به امامت ابومحمد تميمی طبيب حنبلی (د ۴۸۸ ق/ ۱۰۹۵ م) بر جنازۀ او نماز گزاردند و در گورستان باب حرب در مقبرۀ امام احمد بن حنبل به خاك سپرده شد (ابن ابی يعلی، ۲/ ۲۴۴؛ ابن رجب، ۱۱/ ۴۴). از ابن بنا ۳ فرزند می‌شناسيم كه در شمار شاگردان او نيز بوده‌اند: ۱. ابونصر محمد (۴۳۴-۵۱۰ ق/ ۱۰۴۲-۱۱۱۶ م) كه پس از پدر در حلقه‌های درس او به تدريس پرداخت (همو، ۱/ ۱۴۲-۱۴۳)؛ ۲. ابوغالب احمد (۴۴۵- ۵۲۷ ق/ ۱۰۵۳-۱۱۳۳ م) كه ابن جوزی از او حديث شنيده است (ابن‌جوزی، ۱۰/ ۳۱)؛ ۳. ابوعبدالله‌يحيی(۴۵۳-۵۳۱ ق/ ۱۰۶۱- ۱۱۳۶ م) كه ابن عساكر و ابن جوزی از او حديث شنيده‌اند (ابن رجب، ۱/ ۲۲۶- ۲۲۸).
شمار تأليفات ابن‌بنا را ۱۵۰ (ابن‌جوزی، ۸/ ۳۱۹) و ۵۰۰ گفته‌اند (قفطی، ۲۷۶)، اما عدد اخير شايد نتيجۀ سهو در خواندن يا نوشتن «خمسين و مائة» بوده باشد. ابن بنا در زمينه‌های تاريخ، شرح حال، فقه، حديث، كلام، اخلاق، تربيت، لغت و تعبير رؤيا صاحب آثار بوده است. ابن رجب و ديگران نامهای تأليفات ابن بنا را ذكر كرده‌اند (۱/ ۴۵-۴۶)، ولی ما اكنون فقط از وجود ۳ اثر ابن‌بنا آگاهيم كه هر ۳ در كتابخانۀ ظاهريۀ، دمشق نگهداری می‌شود و نسخۀ چاپی يكی از آنها نيز در دست است، بدين شرح:
۱. يادداشتهای روزانۀ ابن بنا به خط خودش كه گويا جزئی از كتاب تاريخ اوست. اين يادداشتها رخدادهای اول شوال ۴۶۰ ق/ ۳ اوت ۱۰۶۸ م تا ۱۴ ذيقعده ۴۶۱ ق/ ۴ سپتامبر ۱۰۶۹ م را در بردارد. اين اثر برای تاريخ سدۀ ۵ ق/ ۱۱ م بغداد دارای اهميت بسيار است. ابن رجب از اين يادداشتها نقل قول كرده است (مثلاً: ابن‌رجب، ۱/ ۱۰، ۱۱؛ قس: ابن‌بنا، ۱۴، ۱۷). اين نسخه را ضياءالدين ابوعبدالله محمد بن عبدالواحد مقدسی مؤسس مدرسۀ ضيائيۀ دمشق بر كتابخانۀ آن مدرسه وقف كرده است. اين يادداشتها ۱۶ برگ است كه جزو مجموعۀ شمارۀ ۱۷ (از برگ ۱۶۳ الف تا ۱۷۸ب) در كتابخانۀ ظاهريه نگهداری می‌شود. اين يادداشتها به كوشش جرج مقدسی با مقدمۀ مبسوط و ترجمۀ انگليسی در «مجلۀ مدرسۀ مطالعات شرقی و افريقايی[۱]» لندن چاپ شده است.
۲. رسالة فی السكوت، جزو مجموعۀ شماره ۷ (از برگ ۷۸ تا ۸۳).
۳. قضل التهليل و ثوابه الجزيل، جزو مجموعۀ شمارۀ ۴ در ۹۴ برگ (از برگ ۱۹۶ تا ۲۰۳) (ظاهريه، ۶۳). ابن رجب از رسالۀ اخير نام نبرده است.
مآخذ
ابن ابی يعلی، محمد، طبقات الحنابلة، به كوشش محمدحامد الفقی، مطبعة السنة المحمدیة، ۱۳۷۱ ق؛ ابن بنا، حسن بن احمد (نک : Makdisi، در مآخذ لاتين)؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، حيدرآباد دكن، ۱۳۵۹ ق؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان الميزان، حيدرآباد دكن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ ق؛ ابن‌رجب، عبدالرحمن، الذيل علی طبقات الحنابلة، به كوشش هانری لائوست و سامی الدهان، دمشق، ۱۳۷۰ ق/ ۱۹۵۱ م؛ حاجی خليفه، كشف الظنون، ۱۹۴۱ م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب الارنؤوط و محمد نعيم العرقسوسی، بيروت، ۱۴۰۵ ق؛ ظاهريه، خطی (حديث)؛ قفطی، علی بن یو.سف، انباه الرواة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قاهره، ۱۳۶۹ ق؛ ياقوت، ادبا؛ نيز:
Makdisi, George, «Autograph Diary of an Eleventh-Century Historian of Baghdad», BSOAS, 1956, vol. XIII, 1/ 9-31, II/ 239-260; ibid, 1957, vol. XIX, 1/ 13-48, 426-443.
محمدآصف فكرت