ابن بقی، يحيی

اِبْنِ‌بَقی‌، يحيی‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالرحمن‌ سلاوی‌ (510-563 ق‌/ 117- 1168 م‌)، فقيه‌، مفسر، اديب‌، واعظ و شاعر در دورۀ حكومت‌ مرابطون‌. وی‌ در شهر سلا (در مغرب‌) زاده‌ شد و همانجا نخستين‌ معلومات‌ را در زبان‌ عربی‌ و علوم‌ دينی‌ كسب‌ كرد (مراكشی‌، 8/ 413؛ ابن‌ ابار، 372). در آن‌ هنگام‌ مرابطون‌ بر مغرب‌ و اندلس‌ حكم‌ می‌راندند و سلا نيز تحت‌ تسلط خاندان‌ بنو عشرة از نوادگان‌ ابراهيم‌ بن‌ مدبر بود (حميری‌، 197). درست‌ نمی‌دانيم‌ به‌ چه‌ علت‌ ابن‌ بقی‌ زادگاه‌ خود را ترك‌ گفته‌ است‌. شايد وی‌ در اواسط عمر رهسپار اندلس‌ شد و در شهر مُرسيه‌ مسكن‌ گزيد. در آنجا با دانشمندانی‌ چون‌ ابوالعباس‌ بن‌ جلال‌ و ابن‌ ادريس‌ نشست‌ و برخاست‌ كرد تا سرانجام‌ خود در فقه‌ و اصول‌ و تفسير و ادب‌ شهرت‌ يافت‌. وی‌ در عين‌ حال‌ به‌ سرودن‌ شعر نيز پرداخت‌، اگر چه‌ غالباً شعر او را اندك‌ دانسته‌اند (مراكشی‌، ابن‌ ابار، همانجاها). اما چنين‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ شغل‌ اصلی‌ او، موعظه‌ بوده‌ است‌ (همانجا؛ ضبی‌، 483) و شايد به‌ همين‌ مناسبت‌ بود كه‌ محمد بن‌ سعيد امير مرسيه‌ حقوقی‌ از برای‌ او معين‌ نمود. چندی‌ بعد، امير حقوق‌ او را قطع‌ كرد و ابن‌بقی‌ نه‌ تنها دست‌ تكدی‌ به‌ سوی‌ كسی‌ دراز نكرد كه‌ از پذيرفتن‌ ياری‌ ديگران‌ نيز سرباز زد. اما اگر قول‌ ضبی‌ درست‌ باشد، ديگر نتوانست‌ به‌ كار وعظ بازگردد و علت‌ آن‌ نيز شايد روابط تيرۀ او با امير مرسيه‌ بوده‌ باشد. از اين‌ رو به‌ شغل‌ طبابت‌ روی‌ آورد و در اين‌ كار شهرت‌ يافت‌ و زندگی‌ را با درآمد حاصل‌ از طبابت‌ گذرانيد (ضبی‌، 483-484). با اينهمه‌، كسی‌ جز ضبی‌ از چيرگی‌ او در كار پزشكی‌ سخن‌ نگفته‌ و اثری‌ نيز از او به‌ جای‌ نمانده‌ است‌. از فحوای‌ سخن‌ اين‌ نويسنده‌ چنين‌ برمی‌آيد كه‌ وی‌ زاهدی‌ پاكدامن‌ و دانشمندی‌ متوسط بود. شعرش‌ نيز ــ به‌ شهادت‌ آنچه‌ به‌ جای‌ مانده‌ ــ اندك‌ مايه‌ است‌ و گويی‌ از زبان‌ حرمت‌ شخص‌ او و معانی‌ زاهدانۀ ابيات‌ است‌ كه‌ برخی‌، چند بيتی‌ از اشعار او را نقل‌ كرده‌اند. از مجموعۀ آثار او دو قطعه‌ به‌ جای‌ مانده‌ است‌. قطعۀ اول‌ رجزی‌ است‌ در توحيد كه‌ صفوان‌ بن‌ ادريس‌، معاصر ابن‌بقی‌، 11 بيت‌ از آن‌ را نقل‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 157- 158) و ابياتی‌ از آن‌ قطعه‌ در منابع‌ ديگر آمده‌ است‌؛ ديگر لاميه‌ای‌ است‌ در اظهار اشتياق‌ به‌ بيت‌الله‌الحرام‌ و آرامگاه‌ پيامبر اكرم‌ (ص‌) كه‌ همو 16 بيت‌ از آن‌ را آورده‌ است‌ (ص‌ 158) و ابياتی‌ در منابع‌ ديگر. 
مرگ‌ ابن‌بقی‌ در شهر مرسيه‌ رخ‌ داد و او را در بيرون‌ «باب‌ احمد» به‌ خاك‌ سپردند. 

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ آرگون‌، مادريد، 1915 م‌؛ حميری‌، محمد بن عبدالله، صفة جزيرة الاندلس‌ من‌ الروض‌ المعطار ... ، به‌ كوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، قاهره‌، 1937 م‌؛ صفوان‌ بن‌ ادريس‌، زادالمسافر و غرة محياالادب‌ السافر، به‌ كوشش‌ عبدالقادر محداد، بيروت‌، 1970 م‌؛ ضبی‌، احمد بن یحیی، بغية الملتمس‌، فرانسيسكو كودرا، مادريد، 1884 م‌؛ مراكشی‌، محمد بن محمد، الذيل‌ و التكملة الكتابی‌ الموصول‌ و الصلة، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ شريفة، رباط، 1984 م‌. 

بخش‌ ادبيات‌ عرب‌